اخبار و اعلانات

 آمار

تعداد نشریات283
تعداد نشریات سازمان81
تعداد شماره‌ها2,729
تعداد مقالات31,081
تعداد مشاهده مقاله29,016,853
تعداد دریافت فایل اصل مقاله16,331,200
اشرف جعفری, علی, سپهوند, علی. (1393). بررسی عملکرد و کیفیت علوفه در 14 توده بومی گاودانه (Vicia ervillia) در شرایط آبی و دیم خرم آباد. سامانه مدیریت نشریات علمی, 27(102), 20-30. doi: 10.22092/aj.2014.100925
علی اشرف جعفری; علی سپهوند. "بررسی عملکرد و کیفیت علوفه در 14 توده بومی گاودانه (Vicia ervillia) در شرایط آبی و دیم خرم آباد". سامانه مدیریت نشریات علمی, 27, 102, 1393, 20-30. doi: 10.22092/aj.2014.100925
اشرف جعفری, علی, سپهوند, علی. (1393). 'بررسی عملکرد و کیفیت علوفه در 14 توده بومی گاودانه (Vicia ervillia) در شرایط آبی و دیم خرم آباد', سامانه مدیریت نشریات علمی, 27(102), pp. 20-30. doi: 10.22092/aj.2014.100925
اشرف جعفری, علی, سپهوند, علی. بررسی عملکرد و کیفیت علوفه در 14 توده بومی گاودانه (Vicia ervillia) در شرایط آبی و دیم خرم آباد. سامانه مدیریت نشریات علمی, 1393; 27(102): 20-30. doi: 10.22092/aj.2014.100925

بررسی عملکرد و کیفیت علوفه در 14 توده بومی گاودانه (Vicia ervillia) در شرایط آبی و دیم خرم آباد

پژوهش های کاربردی زراعی
مقاله 3، دوره 27، شماره 102، فروردین 1393، صفحه 20-30    اصل مقاله (677.97 K)
شناسه دیجیتال (DOI): 10.22092/aj.2014.100925
نویسندگان
علی اشرف جعفری* 1؛ علی سپهوند2
1موسسه تحقیقات جنگل ها و مراتع کشور
2مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی استان لرستان
چکیده
به منظور بررسی تنوع و ارتباط بین عملکرد و کیفیت علوفه، 14 توده بومی گاودانه از مناطق مختلف استان لرستان در دو آزمایش آبی و دیم در قالب طرح بلوک های کامل تصادفی در سه تکرار در ایستگاه تحقیقات خرم آباد در سالهای 1384 و 1385 مورد مطالعه قرار گرفتند. عملکرد علوفه تر و خشک و برخی صفات کیفی شامل درصد قابلیت هضم، درصد پروتئین خام، درصد کربوهیدراتهای محلول در آب، درصد فیبرخام، درصد دیواره سلولی و درصد خاکستر  اندازه‌گیری شدند. نتایج تجزیه واریانس نشان داد که اثر محیط برای کلیه صفات معنی‌دار بود. در مقایسه میانگین دو محیط، نتایج نشاندهنده کمیت بیشتر علوفه در شرایط آبی و کیفیت بهتر آن در شرایط دیم بود. اثر ژنوتیپ برای عملکرد علوفه و درصد کربوهیدرات‌های محلول در آب معنی‌دار بود. توده های فهره الیگودرز با 4/65 درصد قابلیت هضم، نورآباد با 8/22 درصد پروتئین خام و سروند بروجرد با 6/19 کربوهیدارت محلول از کیفیت علوفه بهتری برخوردار بودند. رابطه بین عملکرد علوفه با کربوهیدرات‌های محلول منفی و با درصد فیبرخام مثبت و معنی‌دار بود. همبستگی بین قابلیت هضم و درصدADFو بین پروتئین خام با کربوهیدراتهای محلول منفی و معنی دار بود. در نمودار دو بعدی شاخص‌های خشکی، توده‌های حساس و مقاوم به خشکی از هم متمایز شدند. فهره (الیگودرز)، کوهدشت، مله‌خان (نورآباد) و کهریز (خرم‌آباد) با عملکرد 2 الی 25/2 تن علوفه خشک در هکتار عملکرد بیشتری در دو محیط داشتند و برای کشت در مناطق نیمه خشک استان توصیه شدند و در بین آنها فهره (الیگودرز) و کهریز (خرم‌آباد) کیفیت علوفه بهتری داشتند. توده‌های مسعود آباد ازنا، زاغه خرم آباد و الشتر با عملکرد 77/1 لغایت 84/1 تن علوفه خشک در هکتار متحمل به خشکی شناخته شدند.
عنوان مقاله [English]
Study for yield and quality traits in 14 domestic populations of bitter vetch (Vicia ervilia) in optimum and dry condition in Khoramabad, Iran
نویسندگان [English]
ali Ashraf Jafari1؛ ali Sepahvand2
1Research Institute of Forests and Rangelands
2Lorestan Research Center for Agriculture and Natural Resources
چکیده [English]
In order to study of variation and relationships between yield and quality traits, 14 domestic populations of bitter vetch (Vicia ervilia) were collected from different parts of Lorestan province and sown in two separate experiments under irrigated and dry land farming system using randomized complete block design with three replications in khorramabad, Iran during 2005 and 2006. Data were collected and analyzed for dry matter (DM) yield, and quality traits. Results of combined analysis showed significant differences between two conditions for all of traits. In comparison between two conditions, the higher production and higher forage qualities were obtained for Irrigated and dry land farming system respectively. The effect of genotype was significant for DM yield and water soluble carbohydrates (WSC). Genotypes of Fahre (Aligudarz), Noorabad and Sarvand (Berojerd) with average values of 65.4, 22.8 and 19.6% had higher values for dry matter digestibility (DMD), WSC and crude protein (CP), respectively. DM yield was negatively correlated with WSC and positively correlated with crude fiber (CF). Correlation between DMD vs. acid detergent fiber (ADF) and CP vs. WSC were negatively significant. Using bi-plot diagram based on droughtresistance indices, the sensitive and tolerant genotypes were identified. Fahre (Aligudarz), Koehdasht, Malakhan (Noorabad) and Kahriz (Khorramabad) with average values of 2 to 2.25 ton/ha DM yield had higher production in both conditions and recommended for cultivaton in semiarid region of Lorstan province. Among them, Fahre (Aligudarz) and Kahriz (Khorramabad) had higher quality. Genotypes of Masoudabad (Azna), Zaghah (Khorramabad) and Aleshtar with average values 1.77 to 1.84 ton/ha DM yield, were identified as tolerant to dryness.
اصل مقاله

مقدمه

گاودانه با نام علمی Vicia ervillia گیاهی است یکساله از خانواده لگومینوز از جنس ماشک‌ها و زیر تیره پروانه آسایان (Papilionaceae)، تیره بقولات Leguminosae، که بومی جنوب اروپا و جنوب غربی آسیا می‌باشد و به منظور استفاده از دانه‌های غنی از پروتئین آن کاشته می‌شود (قهرمان، 1373). متوسط عملکرد گاودانه در شرایط دیم 2/1-1 تن بذر و 7/1-5/1 تن کاه می‌باشد (قربانی و همکاران، 1384).

گاودانه تا حدودی به خشکی مقاوم بوده ولی در برابر یخبندان حساس می‌باشد این گیاه تقریباً تمام خاک‌ها بخصوص خاک‌های مناطق کوهپایه‌ای و خاک‌های سبک و فاقد آهک و خشک را دوست دارد. گاودانه در اواخر فصل پاییز بصورت دیم کاشت می‌شود و در فصل بهار به گل می‌نشیند و برداشت آن در اواخر فصل بهار و اوایل تابستان بسته به موقعیت جغرافیایی صورت می‌گیرد کشت گاودانه در استان‌های آذربایجان شرقی، اردبیل لرستان، همدان، ایلام و خوزستان به صورت پراکنده و در سطوح محدود و کوهپایه‌ای انجام گرفته است (کریمی، 1375).

این گیاه علوفه‌ای از دیرباز تا کنون در مناطق غرب و جنوب غربی کشور بخصوص در استان لرستان به عنوان کشت در سال آیش در زمین‌های دیم و حتی آبی پس از گندم و جو استفاده می‌شود (قربانی و همکاران ، 1384). همچنین گاودانه بدلیل خاصیت تثبیت کنندگی ازت در خاک دارای ارزش زراعی قابل توجهی می‌باشد (یاراحمدی و همکاران، 1384).

گاودانه نظیر سایر ماشک‌ها دارای مواد ازته بسیار زیادی بوده که در بعضی از حالات باعث مسمومیت دام ها می‌شوند. ماده سمی انواع ماشک، گلوکوزید سیانوژنیکی به نام ویسیانین (Vicianin) می‌باشد که تولید اسید سیانیدریک می‌کند. وجود مواد ضد تغذیه‌ای در خانواده ماشک‌ها و بخصوص گاودانه که دانه آنها در مقایسه با دانه غلات میزان مواد ازته، اسید فسفریک و کلسیم بیشتری دارد (ساعدی، 1371) باعث شده است که در جیره تک‌معده‌ای‌ها و بخصوص طیور با محدودیت مصرف مواجه شوند Castanon & Perez-lanza, 1990) Yolcin & Onol, 1994;). در آزمایش ارزش غذایی دانه گاودانه در منطقه همدان، پروتئین خام، الیاف خام و چربی خام به ترتیب: 22، 7/7 و4/2 درصد گزارش گردیده است (عربی، 1376). در آزمایش دیگر میزان ماده پروتئین خام، الیاف خام و خاکستر برای گاودانه به ترتیب: 9/22، 5/9 و 1/11 درصد گزارش گردید (طباطبایی و همکاران، 1378). سایر مواد مغذی موجود در گاودانه شامل: پروتئین خام24 درصد، انرژی خام 4394 کیلوکالری، الیاف‌خام 5/5 درصد، خاکستر02/3 درصد، چربی خام 39/1 درصد، کلسیم 78/0 درصد و فسفر21/0 درصد گزارش شده است (یار‌احمدی و همکاران، 1384).

در آزمایشی به منظور بررسی سازگاری و پایداری عملکرد ارقام گاودانه در شرایط دیم در مراغه و اردبیل، فخر واعظی (1384) ژنوتیپ های مختلف را از نظر عملکرد علوفه، زودرسی و ارتفاع بوته گروه بندی نمود و جمعیت های مناسب کشت بهاره را معرفی نمود ایشان در آزمایش دیگری سه لاین ماشک Vicia panonica ارسالی از ایکاردا را همراه چند لاین از گاودانه مقایسه نمود و نشان داد که گونه V.panonica مقاومت خوبی نسبت به سرما از خود نشان می‌دهد و می‌توان در مناطق سردسیر آن را به صورت پاییزه کشت نمود (فخرواعظی، 1380).

تحقیقات محدودی در رابطه با کیفیت علوفه گاودانه انجام شده است. بنابراین برای بررسی پتانسیل عملکرد علوفه در توده‌های بومی و شناسایی ارقام پایدار لازم است آنها را در شرایط اقلیمی متفاوت (بارندگی کم و پراکنش نامناسب) مورد بررسی قرار گیرند تا بتوان ارقام مقاوم را شناسایی و گزینش نمود. یکی از متداول ترین روش شناسایی ژنوتیپ‌های متحمل به خشکی، استفاده از شاخص‌های مقاومت به خشکی است (Fernandez, 1992 ; Fischer & Maurer, 1978 ; Rosielle & Hamblin,1981)

علاوه بر گزینش توده ای، انتخاب والدین مطلوب برای دورگ‌گیری نیز نقش مهمی در اصلاح گیاهان علوفه‌ای دارد. گزارش‌های متعددی در دست است که با افزایش فاصله ژنتیکی بین ژنوتیپ‌های یک گونه، احتمال هتروزیس در برنامه‌های تلاقی افزایش می‌یابد (Humphreys, 1991). گروه‌بندی ژنوتیپ‌ها بر اساس فاصله ژنتیکی، وقتی در یک برنامه اصلاحی موثر است که بطور همزمان چندین صفت مورد بررسی قرار گیرند. هدف از این تحقیق بررسی تنوع ژنتیکی عملکرد و کیفیت علوفه در 14 توده بومی گاودانه و شناسایی توده های مناسب بر اساس روش‌های آماری چند متغیره و شاخص‌های مقاومت به خشکی می باشد

مواد و روش‌ها

این آزمایش در سال 1384 در باغ کشاورزی خرم آباد (طول 48 درجه و 58 دقیقه شمالی و عرض 33 درجه و 29 دقیقه شرفی با ارتفاع 1170 متر از سطح دریا) بمدت 2سال متوالی به اجرا درآمد. مجموع بارندگی سالیانه در سال 84 و 85 به ترتیب 434 و 510 میلیمتر بود که با توجه به میزان بارندگی دراز مدت (520 میلیمتر)، سال‌های اجرای آزمایش از بارندگی متوسطی برخوردار بوده است. قبل از کاشت، کود ازته به شکل اوره و کود فسفره (فسفات آمونیوم) هر یک به مقدار50 کیلوگرم خالص در هکتار و کاملاً یکنواخت توزیع شد.

عملیات کاشت 14 توده بومی گاودانه در دو شرایط دیم و آبی در پائیز سال‌های 1384 و 1385 انجام شد. هر کرت شامل 5 ردیف کاشت به طول 4/2 متر، فاصله بین خطوط کاشت 30 سانتیمتر و فاصله بین بوته ها روی ردیف 5 سانتیمتر در نظر گرفته شد. میزان بذر مصرفی بر اساس تراکم بوته، 67 بوته در مترمربع (67000 بوته در هکتار)، با توجه به وزن هزاردانه توده‌ها محاسبه شد.

عملیات داشت شامل آبیاری، کود دهی و مبارزه با علف‌های هرز بسته به نیاز صورت گرفت. در آزمایش دیم هیچگونه آبیاری انجام نشد و در آزمایش آبی اولین آبیاری پس از کاشت و آبیاری‌های بعدی بر حسب نیاز هر دو هفته یک بار انجام گرفت. کود اوره صورت سرک به مقدار50 کیلوگرم در هکتار به زمین داده شد. وجین علف‌های هرز بصورت دستی انجام شد. برداشت در مرحله قبل از گلدهی کامل با حذف خطوط 1 و 4 و با رعایت حاشیه از ابتدا و انتهای خطوط، برداشت از خطوط 2 و 3 به طول 2/1 مترمربع انجام شد.

برای اندازه گیری وزن ترکل (اندام‌های هوایی) توده ها، بوته ها را از مساحت2/1 متر مربع از سطح زمین کف‌بر کرده و سپس وزن تر آنها اندازه‌گیری شدند. نمونه ها در هوای معمولی خشک و توزین شدند و عملکرد علوفه برحسب تن در هکتار برآورد شد. برای اندازه گیری صفات کیفی از هر ژنوتیپ در هر کرت یک نمونه 50 گرمی انتخاب گردید و پس از خشک شدن در هوای آزاد و 24 ساعت در آون 75 درجه، آسیاب شدند و صفات کیفی درصد ماده خشک قابل هضم[1]DMD ، درصد کربوهیدراتهای محلول در آب[2]WSC ، درصد پروتئین خام[3]CP ، درصد دیواره سلولی منهای همی‌سلولز[4]ADF ، درصد خاکستر کل[5]ASH و درصد فیبرخام[6]CFدر آزمایشگاه مؤسسه تحقیقات جنگلها و مراتع بر اساس روش ارائه شده توسط Jafari et al.(2003a) اندازه گیری شد.

داده های جمع آوری شده، پس از بررسی وضعیت نرمال بودن توزیع آنها برای هر یک از صفات، در آزمایش های آبی و دیم مورد تجزیه واریانس ساده و مرکب قرار گرفتند و مقایسه میانگین ها به روش دانکن انجام شد. به منظور گروه بندی ژنوتیپ‌های مورد بررسی، تجزیه کلاستر به روش Ward و مقیاس فاصله اقلیدسی با استفاده از متغیرهای استاندارد شده انجام شد.

شاخص‌های پنج‌گانه مقاومت به خشکی شامل میانگین حسابیMP، شاخص تحمل TOL، شاخص حساسیت به تنش SSI، شاخص تحمل به تنش STI و میانگین هندسیGMP به تفکیک عملکرد بذر و علوفه براساس عملکرد گیاهان در آزمایش آبی (Yn) و آزمایش دیم (Ys) در هر یک از ژنوتیپ ها بشرح ذیل محاسبه گردید

شاخص حساسیت به تنش (SSI) Maurer, 1978) and (Fischer

  

 

میانگین حسابیMP، شاخص تحمل TOL، (Rosielle and Hamblin, 1981)

 

  

 

شاخص تحمل به تنش (STI) و شاخص میانگین هندسی ((GMP Fernandez, 1992))

  

در نهایت داده های دو محیط آبی و دیم مورد تجزیه واریانس قرار گرفتند و مقایسه میانگین ها به روش آزمون دانکن انجام شد. علاوه بر این داده ها بر اساس شاخص های مقاومت به خشکی، تجزیه شدند و در نمودار دو بعدی[7] مؤلفه‌ های اصلی اول و دوم پراکنش داده شدند. برای تجزیه‌ی آماری داده ها از نرم‌افزارهای SAS9 وMINITAB15 استفاده شد.

نتایج و بحث

نتایج تجزیه واریانس داده های دو سال به تفکیک محیط آبی نشان داد که اثر سال برای صفات پروتئین خام، قابلیت هضم، درصدADF و درصد فیبرخام معنی‌دار بود. در محیط دیم اثر سال برای صفات بیشتری از قبیل.درصد فیبرخام، درصد خاکستر، درصد ADF، قابلیت هضم، پروتئین خام، عملکرد خشک و عملکرد‌ علوفه تر معنی‌دار بود (جدول1).

در شرایط آبی از لحاظ عملکرد علوفه تفاوتی بین میانگین دو سال مشاهده نشد. اگرچه عملکرد علوفه تر در سال دوم با عملکرد 8/14 تن نسبت به سال اول با عملکرد 7/12 تن در هکتار بیشتر بود (جدول2). در مقایسه بین سال‌ها در شرایط آبی، متوسط درصد قابلیت هضم 9/59 و 9/58 ، درصد پروتئین‌خام 7/21 و 5/23، درصد ADF 3/42 و 5/44 و درصد فیبرخام 1/27 و 5/29 به ترتیب در سال اول و دوم بدست آمد (جدول2). با توجه به عدم تفاوت معنی‌دار بین عملکرد دو سال انتظار می‌رفت که کیفیت علوفه دو سال نیز مشابه باشد با ‌این وجود قابلیت هضم علوفه در سال دوم کاهش یافت (جدول 5) که این پدیده ممکن است به‌ علت تفاوت در مرحله برداشت گیاه باشد زیرا با ادامه رشد گیاهان علوفه ای، عملکرد افزایش و از ارزش کیفیت آن کاسته می شود (Jafari & Rezaeifard, 2010).

در شرایط دیم متوسط کل عملکرد علوفه خشک دو سال متوالی به ترتیب 01/1، 5/2 و علوفه تر به ترتیب 20/ 5 و 2/14 تن در هکتار بود که نشاندهنده افرایش دو برابری در عملکرد علوفه در سال دوم بود (جدول 2). این پدیده را می توان به بارندگی بیشتر در سال دوم و پراکنش مناسب آن ربط داد. در همین محیط متوسط درصد قابلیت هضم 1/72 و 6/68 ، درصد پروتئین خام 9/19 و 1/22، درصد ADF 8/27 و 9/35 و درصد فیبرخام 6/21 و 2/28 به ترتیب در سال اول و دوم بدست آمد (جدول 2). با توجه به نتایج مذکور بجز درصد پروتئین خام ، میانگین سایر صفات کیفی در سال دوم کاهش یافت. این پدیده را می‌توان به رابطه منفی بین کمیت و کیفیت علوفه مرتبط دانست گزارشات متعددی وجود دارد که با افزایش عملکرد علوفه درصد قابلیت هضم آن کاهش می یابد (:Jafari et al. 2003b Jafari & Rezaeifard, 2010).

اثر ژنوتیپ در محیط آبی فقط برای صفات درصد پروتئین خام و درصد کربوهیدرات‌های محلول معنی‌دار بود در حالیکه در محیط دیم تفاوت بین ژنوتیپ‌ها برای عملکرد علوفه تر و خشک، درصد کربوهیدرات‌های محلول در آب و درصد فیبرخام در سطح 1 درصد معنی دار بود (جدول1). در شرایط (آبی)، اگرچه تفاوتی معنی‌داری بین توده‌ها از لحاظ عملکرد علوفه، وجود نداشت با ‌‌این‌‌وجود، توده‌های مله‌خان (نورآباد) و فهره (الیگودرز) با عملکرد 5/2 تن علوفه خشک در هکتار نسبت به بقیه عملکرد خشک بیشتری داشتند (جدول 2). در شرایط دیم توده‌های سروند (بروجرد) و فهره (الیگودرز) با عملکرد 2 لغایت 2/2 تن علوفه خشک در هکتار نسبت به بقیه عملکرد علوفه بیشتری داشتند. توده‌های زاغه (خرم‌آباد) و کوهدشت به ترتیب با 5/11 و 4/11 تن علوفه تر در هکتار در شرایط دیم بیشترین عملکرد را داشتند و بعنوان توده‌های امیدبخش معرفی شدند (جدول2).

در مقایسه کیفیت علوفه در بین توده‌ها در شرایط آبی، بیشترین درصد قابلیت هضم در توده الشتر، بیشترین درصد پروتئین‌خام در توده نور‌آباد و بیشترین درصد کربوهیدرات‌ها با 9/19 درصد در توده سروند بروجرد بدست آمد (جدول2 ). در شرایط دیم، ژنوتیپ فهره (الیگودرز) با 4/70 درصد قابلیت هضم، ژنوتیپ گله‌دار (خرم‌آباد) با 7/22 درصد پروتئین خام و ژنوتیپ، درود با 5/19 درصد کربوهیدرات‌های محلول در آب بیشترین کیفیت علوفه داشتند (جدول 2).

در آزمایش آبی اثر متقابل ژنوتیپ در سال برای صفات درصد فیبرخام، درصد خاکستر، درصد کربوهیدرات‌های محلول در آب، عملکرد علوفه خشک و تر معنی‌دار بود این اثر در محیط دیم برای درصد کربوهیدرات‌های محلول در آب، عملکرد علوفه تر و خشک درصد ADF و درصد قابلیت هضم معنی‌دار بود که نشاندهنده عکس العمل متفاوت توده‌ها در دو سال متوالی می‌باشد (جدول 2). در مقایسه ضرایب تغییرات دو محیط، میانگین کل ضریب تغییرات برای کلیه صفات در محیط آبی و دیم به ترتیب برابر با 9/7 و 5/9 بود که نشاندهنده کاهش دقت در آزمایش دیم می‌باشد. بر اساس گزارش Jafari et al. (2003b) از جمله عواملی که باعث افزایش خطا در شرایط دیم می شود نایکنواختی رطوبت در لایه های خاک است که باعث نایکنواختی در رشد گیاهان در کرت‌ها می شود.

نتایج تجزیه مرکب داده های مرکب دو محیط در دو سال نشان داد اثر محیط برای کلیه صفات بجزء کربوهیدرات های محلول معنی‌دار بود (جدول 1). در مقایسه میانگین دو محیط، متوسط عملکرد علوفه خشک 24/2 و 75/1 تن، و درصد قابلیت هضم 4/59 و 9/68 و به ترتیب در محیط آبی و دیم بدست آمد که نشاندهنده کمیت بیشتر علوفه در شرایط آبی و کیفیت بهتر آن در شرایط دیم می باشد. اثر ژنوتیپ برای عملکرد علوفه و درصد کربوهیدراتهای محلول در آب معنی دار بود. فهره الیگودرز با 4/65 درصد قابلیت هضم، نور آباد با 8/22 درصد پروتئین خام و سروند بروجرد با 6/19 کربوهیدارت محلول کیفیت علوفه بهتری داشتند (جدول2).

همبستگی بین عملکرد علوفه خشک و تر مثبت و در محیط آبی در سطح 1 درصد معنی دار بود (جدول 3). رابطه بین عملکرد تر علوفه با درصد کربوهیدراتهای محلول منفی و در محیط دیم در سطح 1 درصد معنی دار بود. عملکرد علوفه تر با فیبرخام در هر دو محیط مثبت بود و در محیط آبی معنی‌دار بود. همبستگی بین قابلیت هضم و درصد ADFبصورت پایداری منفی و در سطح 1 معنی‌دار بود که نشاندهنده این است که با افزایش فیبر در گیاه از قابلیت هضم آن کاسته می‌شود. همبستگی بین درصد پروتئین خام با کربوهیدراتهای محلول در محیط دیم منفی و در سطح 1 درصد معنی‌دار بود رابطه بین پروتئین خام با صفات درصد ADF و فیبرخام متفاوت بود بطوریکه پروتئین خام با درصد ADF در شرایط آبی رابطه مثبت و رابطه بین پروتئین خام با فیبرخام در شرایط دیم منفی و معنی دار بود (جدول 3)

در تجزیه خوشه ای از هر 8 صفت بر روی میانگین کل 14 ژنوتیپ در محیط های آبی و دیم استفاده گردید و ژنوتیپ‌ها در 2 گروه متفاوت قرار گرفتند (شکل1 و جدول4). نتایج تجزیه کلاستر به روش "وارد" بر روی میانگین داده ها، توده ها را به دو گروه اصلی تقسیم کرد. در گروه اول توده‌های گله‌دار‌ (خرم‌آباد) فهره‌ (الیگودرز) ، دورود، طلارزان ‌(ازنا) ، ترش‌آباد‌ (دورود)، سروند‌ (بروجرد) ، نورآباد در کلاستر1 و توده‌های الشتر، کوهدشت، مسعودآباد ‌(ازنا)، چغلوندی ‌(خرم‌آباد) ، زاغه ‌(خرم‌آباد)، مله‌خان‌ (نورآباد) و کهریز (خرم‌آباد) در کلاستر2 قرار گرفتند.

اگرچه برخی عدم تطابق جغرافیایی با ژنتیکی در کلاسترها مشاهده گردید با این وجود توده‌های جمع‌آوری شده از درود، ازنا، الیگودرز و بروجرد باهم در کلاستر1 و توده‌های نورآباد و کوهدشت و الشتر در کلاستر2 قرار گرفتند و توده‌های منطقه خرم آباد در هر دو کلاستر پراکنش داشتند. نتایج تجزیه آزمون t استیودنت بین میانگین دو کلاستر نشان داد که t محاسبه شده برای صفات عملکرد علوفه تر، درصد قابلیت هضم و درصد فیبرخام معنی‌دار بود (جدول4) و توده‌های کلاستر اول عملکرد علوفه کمتر ولی کیفیت بهتری داشتند. و برعکس توده‌های گروه دوم عملکرد علوفه بیشتر بود ولی کیفیت علوفه کمتری داشتند.

از شاخص های تحمل به تنش خشکی شامل شاخص تحمل TOL، میانگین حساب MP، شاخص حساسیت به تنش SSI، شاخص تحمل به تنش STI و میانگین هندسی GMP برای تعیین میزان تحمل یا حساسیت ژنوتیپ ها به تنش خشکی برای عملکرد علوفه استفاده گردید (جدول5). ژنوتیپ ها در نمودار بای پلات بر اساس مؤلفه‌ های اصلی اول و دوم پراکنش داده شدند (شکل2 ). برای عملکرد علوفه، مولفه 1و2 به ترتیب با مقادیر ویژه 45/4 و 54/2 مجموعا 99 درصد از تغییرات کل داده ها را بیان نمودند. درصد واریانس در مولفه اول و دوم به ترتیب 64 و 35 درصد بدست آمد (جدول6). مقادیر نسبی ضرایب بردارهای ویژه در مؤلفه اول، نشان داد که شاخص‌های عملکرد در شرایط تنش Ys، میانگین حسابی MP ، شاخص تحمل به تنش STI و میانگین هندسی GMPهمبستگی بالایی با مولفه اول داشتند و به همین منظور مولفه اول بنام مولفه مقاومت به خشکی نامگذاری شد. دومین مولفه با شاخص‌های مطلوب عملکرد در شرایط مطلوب Yn ، شاخص تحمل TOL و شاخص حساسیت به تنش SSI همبستگی بالایی داشتند و به همین دلیل مولفه دوم بنام حساسیت به تنش نامگذاری شد(جدول6).

 با توجه به اینکه میزان بیشتر این شاخص‌ها برای ما مطلوب تر است بنابراین بر روی بای پلات حاصله محور X ها بوسیله شاخص عملکرد در شرایط تنش، ژنوتیپ های مقاوم به خشکی و پر محصول از ژنوتیپ های حساس به خشکی و کم محصول متمایز نمود بنحوی که توده‌های واقع در قسمت راست و پایین دیاگرام در شرایط دیم پرمحصول بودند و همان سمت و بالای نمودار توده‌های مناسب هر دو محیط مشخص شدند. محور y ها ژنوتیپ های حساس را از بقیه متمایز نمود بطوری که ژنوتیپ های قسمت بالا و چپ نمودار 2 دیاگرام فقط در شرایط آبی محصول خوبی داشتند (شکل2).

ژنوتیپ‌های فهره (الیگودرز)، کوهدشت، مله خان (نورآباد) و کهریز (خرم‌آباد) با تولید 2 الی 25/2 تن علوفه خشک در هکتار عملکرد بیشتری در دو محیط داشتند با پایداری متوسط، برای کشت و کار در دیمزار با بارندگی بیشتر از 400 میلی‌متر توصیه شدند. در بین توده های مذکور فهره (الیگودرز) و کهریز (خرم‌آباد) کیفیت علوفه بهتری داشتند.

ادر مجموع ژنوتیپ های مسعود آباد ازنا، زاغه خرم آباد و الشتر با عملکرد 77/1 لغایت 84/1 تن علوفه خشک در هکتار متحمل به خشکی شناخته شدند و می‌توان از آنها برای تبدیل دیمزارها و احداث چراگاه در اراضی دیم و اصلاح و احیاء مراتع تخریب شده استفاده نمود. با توجه به مقاومت خوب آنها به تنش خشکی احتمالا" در مناطقی با بارندگی حدود 300 میلیمتر در سال تولید قابل فبولی خواهند داشت.

 

جدول 1 خلاصه تجزیه واریانس جداگانه آزمایش آبی و دیم و تجزیه مرکب دو آزمایش برای صفات اندازه گیری شده در14 ژنوتیپ گاودانه در شرایط دیم خرم آباد در سال 85 و 86

درصد فیبرخام

خاکستر کل

درصد ADF

کربوهیدراتهای محلول

قابلیت هضم

پروتئین خام

عملکرد خشک

عملکرد علوفه تر

درجه آزادی

منابع تغییرات

دیم

آبی

دیم

آبی

دیم

آبی

دیم

آبی

دیم

آبی

دیم

آبی

دیم

آبی

دیم

آبی

 

الف تجزیه جداگانه

888**

122**

30**

01/0

1395**

8/97*

57/6

84/6

881**

7/19*

101*

2/71*

6/46**

16/0

1759**

91/89

1

سال

95/0

86/0

49/0

73/0

11/56

84/5

60/3

70/3

01/29

92/2

3/10

75/6

93/0

23/1

3/21

2/42

4

خطای 1

92/2*

47/1

21/0

18/0

55/7

0/12

75/2**

44/1**

67/7

56/3

95/2

62/5*

32/0**

22/0

3/11**

6/11

13

ژنوتیپ

7/1

42/5**

19/0

29/0*

13/12*

5/10

13/2*

45/2**

4/12**

32/5

76/2

9/4

31/0**

51/0**

4/14**

2/16**

13

ژنوتیپ×سال

51/1

30/1

12/0

13/0

05/6

3/13

01/1

58/0

05/5

91/3

71/1

81/2

11/0

14/0

19/4

43/6

54

خطای 2

9/4

1/4

3/3

5/3

7/7

7/2

4/5

9/3

3/3

3/3

21/6

4/7

2/19

6/16

3/21

4/18

CV%

ضریب تغییرات

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

درصد فیبرخام

خاکستر کل

درصد ADF

کربوهیدراتهای محلول

قابلیت هضم

پروتئین خام

عملکرد خشک

عملکرد‌ علوفه تر

درجه آزادی

ب تجزیه مرکب

836**

6/15**

1116**

41/13

583**

171**

1/26**

1320**

1

سال

486**

07/7**

5560**

76/25*

5776**

103**

81/9*

722**

1

محیط

175**

3/15**

377**

01/0

318**

33/1

6/20**

528**

1

سال×محیط

91/0

61/0

90/30

65/3

9/15

55/8

08/1

8/31

8

خطای 1

84/1

19/0

74/7

10/2**

65/4

74/2

38/0**

9/14**

13

ژنوتیپ

55/2*

21/0

84/11*

09/2**

57/6

83/5**

17/0

16/8

13

ژنوتیپ×محیط

92/1

12/0

66/9

09/3**

43/9*

87/2

36/0**

6/15**

13

ژنوتیپ×سال

75/5**

36/0**

9/12*

46/1*

29/8*

79/4*

45/0**

9/14**

13

ژنوتیپ×سال×محیط

41/1

13/0

83/6

79/0

48/4

26/2

13/0

31/5

104

خطای 2

4/4

4/3

9/6

7/4

3/3

8/6

7/17

7/19

CV%

ضریب تغییرات

* و ** میانگین مربعات بترتیب در سطح احتمال 5% و 1% معنی دار هستند

 

جدول 2 مقایسه میانگین ژنوتیپ های گاودانه برای عملکرد و صفات کیفی علوفه در شرایط دیم و آبی خرم آباد

درصد خاکستر کل

درصد فیبرخام

کربوهیدرات محلول

درصد ADF

درصد پروتئین خام

درصد قابلیت هضم

عملکرد علوفه تر

عملکرد‌علوفه‌خشک

 نام و منشاء

ژنوتیپ ها

دیم

آبی

دیم

آبی

دیم

آبی

دیم

آبی

دیم

آبی

دیم

آبی

دیم

آبی

دیم

آبی

67/10abc

35/10ab

05/23b

87/28a

89/17bc

66/19ab

58/30bc

19/44a

74/22a

62/21b

03/70a

38/59ab

69/8abc

67/14ab

37/1de

33/2ab

گله دار (خرم‌آباد)

65/10abc

39/10ab

13/24ab

25/28a

94/17bc

61/19ab

82/29c

91/41ab

06/21bc

86/22ab

42/70a

30/60ab

19/9ab

06/15ab

00/2ab

51/2a

فهره (الیگودرز)

79/10a

11/10ab

17/25a

88/27a

92/17bc

05/19abc

21/34a

40/40b

50/21abc

65/20b

75/66b

03/61a

81/10ab

31/13ab

79/1a-d

33/2ab

الشتر

69/10abc

38/10ab

59/25a

70/28a

05/17c

50/18cd

47/33ab

42/44a

90/21ab

86/22ab

59/67ab

07/59ab

37/11a

18/15ab

83/1abc

31/2ab

کوهدشت

61/10abc

89/9b

83/24a

71/28a

27/18abc

58/19ab

75/31abc

77/42ab

40/21abc

66/22b

01/69ab

28/59ab

93/10ab

40/14ab

84/1abc

04/2ab

مسعودآباد (ازنا)

82/10a

93/9ab

92/24a

60/28a

46/19a

24/18d

77/31abc

39/43ab

88/19c

96/22ab

69/69ab

92/58ab

20/8bc

81/12b

51/1cde

14/2ab

دورود

59/10abc

41/10a

13/25a

19/28a

91/18ab

83/18bcd

48/32abc

03/43ab

60/20bc

13/22b

87/68ab

31/59ab

37/6c

97/11b

31/1e

93/1b

طلارزان (ازنا)

61/10abc

18/10ab

89/24a

85/27a

28/18abc

39/19abc

24/32abc

37/43ab

01/21bc

93/22ab

06/70a

97/59ab

04/10ab

33/12b

79/1a-d

09/2ab

ترش آباد (دورود)

90/10a

19/10ab

59/24a

62/28a

39/18abc

92/18bcd

80/32abc

87/42ab

64/20bc

95/21b

87/66b

29/59ab

12/9ab

37/14ab

73/1b-e

44/2ab

چغلوندی (خرم‌آباد)

74/10ab

34/10ab

20/25a

59/27a

90/17bc

42/19abc

78/31abc

89/44a

92/20bc

14/22b

93/68ab

28/59ab

46/11a

11/14ab

77/1a-d

17/2ab

زاغه (خرم‌آباد)

30/10bc

28/10ab

49/25a

79/28a

17/19ab

00/19abc

17/31abc

07/45a

44/20bc

84/22ab

14/69ab

82/59b

16/9ab

33/16a

70/1b-e

50/2a

مله خان (نورآباد)

44/10abc

98/9ab

77/25a

81/27a

22/19ab

99/19a

15/31abc

96/41ab

55/20bc

93/22ab

45/69ab

42/60ab

10/10ab

72/11b

17/1a

50/2a

سروند (بروجرد)

26/10c

18/10ab

52/25a

05/29a

94/18ab

44/19abc

62/31abc

81/43ab

98/20bc

68/22b

87/68ab

16/59ab

96/9ab

06/14ab

96/1abc

08/2ab

کهریز (خرم‌آباد)

47/10abc

19/10ab

70/24a

68/27a

91/18ab

59/19ab

83/31abc

67/45a

70/20bc

05/25a

40ab/68

12/59ab

95/8ab

13/12b

76/1a-d

19/2ab

نورآباد

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

22/11a

20/10a

67/21b

12/27b

73/18a

51/19a

83/27b

33/42b

92/19b

67/21b

10/72a

87/59a

02/5b

71/12b

01/1b

19/2a

میانگین سال1

00/10b

20/10a

18/28a

54/29a

17/18b

94/18b

98/35a

49/44a

12/22a

51/23a

62/65b

90/58b

17/14a

77/14a

50/2a

28/2a

میانگین سال2

20/10 B

33/28 A

23/19 A

41/43 A

59/22 A

38/59 B

75/13 A

24/2 A

میانگین کل آبی

61/10 A

93/24 B

45/18 B

91/31 B

02/21 B

86/68 A

60/9 B

75/1 B

میانگین کل دیم

میانگین تیمارها و اثراتی که دارای حروف مشابهی هستند بر اساس آزمون چند دامنه ای دانکن 5% از لحاظ آماری اختلاف معنی داری با همدیگر ندارند

 

جدول 3 ضرایب همبستگی بین عملکرد و کیفیت علوفه در ارقام مختلف دردو محیط آبی و دیم

درصد

خاکسترکل

درصد

ADF

کربوهیدرات

های محلول

درصد

قابلیت هضم

درصد

پروتئین خام

عملکرد

علوفه‌خشک

عملکرد‌

علوفه‌تر

نوع

آزمایش

نام صفات

 

 

 

 

 

 

65/0**

دیم

عملکرد علوفه خشک

 

 

 

 

 

 

46/0

آبی

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

11/0-

34/0

دیم

درصد پروتئین خام

 

 

 

 

 

12/0

22/0-

آبی

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

05/0-

04/0-

27/0-

دیم

درصد قابلیت هضم

 

 

 

 

40/0-

01/0

34/0-

آبی

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

26/0

77/0-**

07/0-

55/0**

دیم

کربوهیدرات محلول

 

 

 

34/0

16/0

21/0

14/0-

آبی

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

28/0-

84/0-**

05/0

11/0-

26/0

دیم

دیواره سلولی ADF

 

 

07/0-

81/0-**

58/0-*

05/0

22/0

آبی

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

39/0

44/0-

32/0-

12/0

31/0-

05/0

دیم

درصد خاکستر کل

 

34/0

06/0-

15/0-

10/0-

18/0

36/0

آبی

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

35/0-

43/0

26/0-

33/0-

51/0-*

45/0

31/0

دیم

درصد فیبرخام

01/0

13/0

31/0-

42/0-

16/0-

12/0

61/0**

آبی

 

* و ** = ضرایب همبستگی بین صفات به ترتیب در سطح احتمال 5% و 1% معنی دار هستند

 

 

شکل 1 دندروگرام حاصل از تجزیه کلاستر به روش وارد بر اساس 8 صفت مورد مطالعه در 14 ژنوتیپ گاودانه

 

 

جدول 4 نام ژنوتیپ ها و مقایسه میانگین صفات در کلاسترها با استفاده از آزمون t استیودنت

نام صفات

ژنوتیپ‌های کلاستر 1

ژنوتیپ‌های کلاستر2

آزمون t استیودنت

گله‌دار‌ (خرم‌آباد) فهره‌ (الیگودرز)

دورود، طلارزان ‌(ازنا) ، ترش‌آباد‌ (دورود) ،

سروند‌ (بروجرد) ، نورآباد

الشتر، کوهدشت، مسعودآباد ‌(ازنا)،

چغلوندی ‌(خرم‌آباد) ، زاغه ‌(خرم‌آباد)،

مله‌خان‌ (نورآباد)، کهریز (خرم‌آباد)

عملکرد علوفه تر

87/10

46/12

83/3**

عملکرد علوفه خشک

97/1

02/2

47/0 ns

درصد پروتئین خام

93/21

68/21

97/0 ns

درصد قابلیت هضم

53/64

72/63

13/3**

کربوهیدرات محلول

99/18

68/18

43/1 ns

دیواره سلولی ADF

39/37

93/37

31/1 ns

درصد خاکستر کل

41/10

41/10

01/0ns

درصد فیبرخام

42/26

84/26

31/2*

* و ** و ns= ضرایب t استیودنت بین کلاسترها به ترتیب در سطح احتمال 5% و 1% معنی دار و غیر معنی دار هستند

 

جدول 5 براورد میزان حساسیت یا تحمل بخشکی ژنوتیپ ها بر اساس شاخص های پنج گانه تحمل به خشکی برای عملکرد علوفه

شاخص

تحمل

میانگین

حسابی

شاخص

حساسیت تنش

شاخص

تحمل تنش

میانگین

هندسی

عملکرد در

شرایط نرمال

عملکرد در

شرایط تنش

نام ژنوتیپ

Tol

MP

SSI

STI

GMP

Irrig

Dry

 

98/5

68/11

35/1

67/0

29/11

67/14

69/8

گله‌دار‌(خرم‌آباد)

87/5

13/12

29/1

73/0

76/11

06/15

19/9

فهره‌(الیگودرز)

49/2

06/12

62/0

76/0

99/11

30/13

81/10

الشتر

81/3

28/13

83/0

91/0

14/13

18/15

37/11

کوهدشت

47/3

67/12

80/0

83/0

55/12

40/14

93/10

مسعودآباد‌(ازنا)

61/4

51/10

19/1

56/0

25/10

81/12

20/8

دورود

60/5

17/9

55/1

40/0

73/8

97/11

37/6

طلارزان‌(ازنا)

29/2

19/11

61/0

65/0

13/11

33/12

04/10

ترش‌آباد‌(دورود)

25/5

75/11

21/1

69/0

45/11

37/14

12/9

چغلوندی‌(خرم‌آباد)

65/2

79/12

62/1

86/0

72/12

37/14

46/11

زاغه‌(خرم‌آباد)

17/7

75/12

45/1

79/0

23/12

33/16

16/9

مله‌خان‌(نورآباد)

62/1

91/10

46/0

63/0

88/10

72/11

10/10

سروند‌(بروجرد)

10/4

01/12

97/0

74/0

83/11

06/14

96/9

کهریز(خرم‌آباد)

18/3

54/10

87/0

57/0

42/10

13/12

95/8

نورآباد

اعدادی که زیر آنها خط کشیده شده است دارای ارزش بیشتری در مولفه های اصلی هستند.

 

 

 

جدول 6 نتایج حاصل از تجزیه به مؤلفه های اصلی شامل مقادیر ویژه، درصد واریانس و ضرایب بردارهای ویژه مربوط به شاخص های پنج گانه تحمل به خشکی برای عملکرد علوفه

مولفه 2

مولفه 1

نام شاخص

49/0

30/0

عملکرد در شرایط نرمال

23/0-

44/0

عملکرد در شرایط تنش

61/0-

12/0-

شاخص تحمل TOL

17/0

46/0

میانگین حسابی MP

54/0-

23/0-

شاخص حساسیت به تنش SSI

09/0

47/0

شاخص تحمل به تنش STI

08/0

47/0

میانگین هندسی GMP

 

 

 

54/2

45/4

مقادیر ویژه

35/0

64/0

درصد واریانس

99/0

64/0

درصد واریانس تجمعی

اعدادی که زیر آنها خط کشیده شده است دارای ارزش بیشتری در مولفه های اصلی هستند.

 

 

 

شکل 2 دیاگرام نمایش بای پلات پنج شاخص تحمل به خشکی برای عملکرد علوفه در 14 ژنوتیپ بر اساس دو مؤلفه اصلی اول و دوم


[1] Dry Matter Digestibility

[2] Water Soluble Carbohydrates

[3] Crude Protein

[4]Acid Detergent Fiber

[5] Total ash

[6]Crude fiber

[7] Bi-plot

مراجع

 

  1. قهرمان، ا.، 1373، کورموفیت های ایران (سیستماتیک گیاهی)، جلد سوم، مرکز نشر دانشگاهی تهران.
  2. طباطبایی محمدمهدی، عربی حسن علی کیانی نعمت اله، ساکی علی ‌اصغر، کفیل زاده فرخ.1381. تعیین ارزش غذایی ماشک و گاودانه به روش in vivo دانش کشاورزی شماره 12 صفحه 89-83.
  3. عربی، ع. 1376. تعیین ارزش های غذایی دانه و علوفه گاودانه استان همدان به روش‌های invivoوinvitro پایان‌نامه کارشناسی ارشد. گروه علوم دامی، دانشکده کشاورزی تهران.
  4. فخر واعظی، ع. 1384. بررسی سازگاری و پایداری عملکرد ارقام گاودانه یا ماشک (Vicia ervillia) در شرایط دیم. خلاصه مقالات اولین همایش ملی گیاهان علوفه ای در ایران. پردیس کشاورزی و منابع طبیعی دانشگاه تهران. ص449.
  5. قربانی، ک، ب. یار احمدی و م. محمد طاقی. 1384. معرفی گاودانه به عنوان گیاه علوفه ای با ارزش در تغذیه دام و طیور. خلاصه مقالات اولین همایش ملی گیاهان علوفه ای در ایران. پردیس کشاورزی و منابع طبیعی دانشگاه تهران. ص 661.
  6. کریمی، ه. 1375. زراعت و اصلاح گیاهان علوفه ای. انتشارات دانشگاه تهران. 420 صفحه
  7. ساعدی، ج. 1371. غذاهای دام و طیور و روش‌های نگهداری از آنها. جلد دوم. انتشارات دانشگاه تهران. ص 51.
  8. یاراحمدی، ب، ک. قربانی، ا. مؤیدی نژاد و م. محمد طاقی. 1384. بررسی تعیین ارزش غذایی و ترکیب شیمیایی دانه گاودانه، ماشک گل خوشه‌ای و خلر موجود در استان لرستان. خلاصه مقالات اولین همایش ملی گیاهان علوفه ای در ایران. پردیس کشاورزی و منابع طبیعی دانشگاه تهران. ص 493
    1. Castanon, J.I.R. and Perez-lanza, C.J. 1990. Substitution of fixed amounts of soybean meal for field beans (Vicia faba), sweet lupins (Lupinus albus), cull peas (Pisum sativum) and vetches (Vicia sativa) in diets for high performance laying leghorn hens. British Poultry Science 31: 173-180.
    2. Fernandez, G.C.J. 1992. Effective selection criteria for assessing plant stress tolerance. In: C. G. Kuo (Ed), Adaptation of food crops to temperature and water stress, pp. 257-270. AVRDC, Shanhua, Taiwan.
    3. Fischer, R. A., and Maurer, R. 1978. Drought resistance in spring wheat cultivar. Aust. J Aric Res. 29: 897-912.
    4. Humphreys, M.O. 1991. A genetic approach to the multivariate differentiation of perennial ryegrass (Lolium perenne L.) populations. Heredity, 66: 437-443.
    5. Jafari, A.A. and Rezaeifard, M. 2010. Effects of Maturity on Yield and Quality Traits in Tall Fescue (Festuca arundinace Schreb). American-Eurasian J. Agric. & Environ. Sci. 9: 98-104.
    6. Jafari, A. A., Connolly, V., Frolich A. and Walsh, E.K. 2003a. A note on estimation of quality in perennial ryegrass by Near infrared spectroscopy. Irish Journal of Agricultural and food research 42: 293-299.
    7. Jafari, A. A., Nosrati Nigeh A.M. and Haidari Sharifabad, H. 2003b. Comparison of yield, morphological and quality traits in 18 ecotypes and varieties of alfalfa (Medicago sativa) grown under irrigated and non-irrigated condition. Proceeding pf VIIth International Rangelands congress, Durban, South Africa.
    8. Rosielle, A. A. and Hamblin, J. 1981. Theatrical aspects of selection for yield in stress and non-stress environments. Crop Sci.21: 709-946.
    9. Yolcin, S, and Onol, A. G. 1994. True metabolisable energy values of some feeding stuffs. British poultry Science. 35: 119-122. 
آمار
تعداد مشاهده مقاله: 8,781
تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 902


counter
سامانه مدیریت نشریات علمی. قدرت گرفته از سیناوب