برسی اثرات تراکم بوته بر ویژگی های مورفولوژیکی و عملکرد چهار رقم سورگوم علوفه ای در منطقه دامغان

مقدمه

     باتوجه به نیاز روز افزون جامعه به مواد پروتئینی و از سوی دیگر کمبود علوفه جهت تولید فرآرده های دامی در کشور، کشت و توسعه گیاهان علوفه ای نه تنها در تامین غذای دام نقش موثری ایفا می کنند بلکه به طور غیر مستقیم نیاز پروتئینی جامعه را نیز مرتفع می سازند (Javai،  Rashed Mohassel و Azari Nasrabd، 2008.،   Fouman Ojirlo، Ghanadha، Hosein Zadeh و Shakib، 2007.، Damavandi، Latifi، Dashtban  و Laei، 2010). به دلیل سازگاری با شرایط خشک و کم آبی، راندمان مصرف آب بالا به دلیل سیستم فتوسنتزیC4،  توان تولیدی علوفه بالا به صورت علوفه تر، خشک و سیلویی و غیره و با قابلیت کشت دوم در مناطق معتدله، کشت سورگوم علوفه ای در جهان رو به گسترش است (Saberi، Kazemi Arbat، Rahim Zadeh، Moghadam وVali Zadeh، 1995.، Doggett، 1998.، Tabosa، Andrews، Tavares-Filho، Azevedo-  Neto، 1999). سورگوم در دنیا به دو صورت ارقام خالص و هیبرید کشت می گردد که هر دو روش در ایران مورد توجه قرار گرفته است (Fouman و همکاران 2007.،  Fouman Ojirlo، 2006). تراکم بوته مناسب به شرایط محیطی، رقم، هدف کشت، اندازه بذر، میزان رطوبت قابل مصرف در خاک، قوه نامیه و غیره بستگی دارد (Sarikhani و Razmjo، 2007). تراکم بوته از طریق تغییر در ویژگی های مورفولوژیکی گیاه مانند تعداد برگ، شاخص سطح برگ، تعداد پنجه، ارتفاع بوته، قطر ساقه و غیره عملکرد علوفه را تحت تاثیر قرار می دهد (Chaturuedi، 1992.، Jone، Sum، Shin، Moon، 1992.، Pahuja، Grewal،  N.Singh، P.Singh، Jindal و Pundir، 2002 ). تراکم بوته در مراحل اولیه که رشد سورگوم بسیار کند است از اهمیت خاصی برخوردار می باشد، زیرا سطح برگ قابل دسترس برای جذب انرژی خورشیدی تابعی از تراکم بوته است (Khalili Moheleh، Tajbakhs، FaiazMoghadam و Siadat، 2007.، Abbas وAl-Younis، 1998.، Berenguer  و Faci، 2001). در بررسی و مقایسه عملکرد ارقام سورگوم علوفه ای در تراکم های مختلف مشاهده گردید که با افزایش تراکم بوته وزن خشک برگ در بوته کاهش، ولی در واحد سطح افزایش یافت. وزن ساقه تابعی از ارتفاع بوته و قطر ساقه است. از سوی دیگر، رابطه بین تراکم بوته با ارتفاع بوته متفاوت از رابطه بین تراکم بوته با قطر ساقه است (Fouman Ojirlo ، Ghanadha وMoghadam ، 2004). با افزایش تراکم بوته، وزن خشک ساقه در واحد سطح افزایش می یابد. این در حالی است که با افزایش تراکم، ارتفاع بوته افزایش، ولی قطر ساقه کاهش می یابد. در تراکم های بالا، چگالی ساقه کاهش می یابد (Kelidrei، Mosavi، Beheshti وSafaei، 2008). کاهش تعداد پنجه در سورگوم علوفه ای در کشت متراکم، ناشی از افزایش رقابت بین بوته ها و درون بوته است. با افزایش تراکم بوته، تعداد پنجه در بوته کاهش می یابد (Ayub، Nadeer و Tayyub، 2003). از سوی دیگر، عکس العمل ارقام به تراکم بوته از نظر پنجه زنی متفاوت است و در این بین واکنش ارقام سورگوم قندی محسوس تر است (Artega، Otrtiz و Bertolli، 1991.،PakNejad ، 2001.، Maiti، Flores Campos    وLopei Domingues ، 1994). تجزیه و تحلیل عملکرد با اجزای عملکرد امکان پذیر است. عملکرد علوفه خشک در سورگوم علوفه ای تابعی از تعداد برگ، شاخص سطح برگ، تعداد پنجه، ارتفاع بوته، قطر ساقه، وزن خشک برگ، ساقه و خوشه می باشد (Anagholi، 2001.، Kasraei ،Nor Mohamadi ، Shahmoradi وFouman Ojirlo، 2002). با توجه به این که تلفیق صحیحی از تراکم بوته و گروه های رسیدگی ارقام جهت حصول حداکثر عملکرد کمی و کیفی ضروری است، بر این اساس، جهت تعیین تراکم بوته مطلوب و رقم سازگار به منطقه و استفاده بهینه از زمین و آب آزاد شده از مزارع جو و گندم، این تحقیق با هدف بررسی اثرات تراکم بوته برویژگی های مورفولوژیکی و عملکرد و اجزای عملکرد علوفه خشک چهار رقم سورگوم علوفه ای در کشت دوم در منطقه دامغان اجراء شد.

مواد و روش ها

    به منظور بررسی اثر تراکم بوته بر ویژگی های مورفولوژیکی عملکرد و اجزای عملکرد علوفه خشک چهار رقم سورگوم علوفه ای در کشت دوم در منطقه دامغان، آزمایشی در سال زراعی 91-1390 در مزرعه تحقیقاتی دانشکده کشاورزی دانشگاه آزاد اسلامی – واحد دامغان با عرض جغرافیایی 36 درجه و 13 دقیقه شمالی و طول جغرافیایی 54 درجه و 22 دقیقه شرقی و ارتفاع 1170 متر از سطح دریا انجام شد. جهت تجزیه خاک، قبل از انجام آزمایش نمونه های مرکب از عمق 30-0 سانتی متری از پنج نقطه مزرعه تهیه گردید. بافت خاک از نوع لوم شنی و pH، هدایت الکتریکی و درصد کربن آلی خاک به ترتیب 1/8، 56/7 میلی موس بر سانتی متر و 21/0 درصد بود. آزمایش به صورت فاکتوریل در قالب طرح بلوک های کامل تصادفی در سه تکرار انجام شد. فاکتور تراکم در سه سطح شامل 88، 133 و 266 هزار بوته در هکتار و رقم در چهار سطح اسپیدفید (زودرس)، شوگرگریز (متوسط رس)، نکتار (نیمه دیررس) و جامبو (دیررس) بودند. هر کرت آزمایشی شامل شش خط کاشت به طول هفت متر و فاصله بین ردیف 75 سانتی متر و روی ردیف با توجه به تراکم های کاشت مختلف، 5، 10و 15 سانتی متر در نظر گرفته شد. خطوط یک و شش و نیم متر از ابتدا و انتهای هر خط کاشت به عنوان حاشیه و خطوط دو تا پنج به عنوان جامعه آماری در نظر گرفته شد. زمین مورد استفاده جهت اجرای آزمایش، در سال قبل از آزمایش به صورت آیش بود. عملیات تهیه بستر به ترتیب شامل شخم عمیق در پاییز سال 1390، دیسک، کودپاشی و عملیات کنترل علف های هرز قبل از کاشت در بهار سال 1391 بود. کاربرد کود به میزان 250 کیلوگرم فسفات آمونیوم، 100 کیلوگرم سولفات پتاسیم و 100 کیلوگرم در هکتار کود اوره به صورت پایه (3/1) انجام شد. کودها به طور یکنواخت قبل از کاشت در سطح خاک پخش شد و سپس نسبت به تهیه جوی و پشته اقدام گردید. 200 کیلوگرم کود اوره (3/2) بعد از تنک کردن به صورت سرک در یک نوبت به کار برده شد. کاشت بذور ضدعفونی شده با قارچ کش کاربوکسین تیرام به میزان دو در هزار در عمق سه تا پنج سانتی متر در تاریخ 10 خرداد ماه بعد از آخرین آبیاری مزارع جو و گندم انجام شد. اولین آبیاری بلافاصله بعد از کاشت و آبیاری های بعدی تا ظهور گیاهچه به فاصله هر چهار روز و آبیاری های بعدی بر اساس دور آبیاری هفت روز انجام شد. پس از سبز شدن و استقرار گیاهچه ها، در مرحله 5 تا 7 برگی، عملیات تنک، و مصرف سرک کود اوره و آبیاری انجام گردید. کنترل علف های هرز طی مراحل تهیه بستر و قبل از سبز شدن محصول با علف کش گراماکسون به میزان 5/2 لیتر در هکتار و در مراحل بعدی به صورت مکانیکی انجام شد. جهت مبارزه با آفات از جمله کرم طوقه بر از سم لیندین به میزان دو در هزار به صورت محلول و همراه با طعمه مسموم استفاده گردید و برای مبارزه با شته و کرم برگ خوار از محلول یک در هزار اکامت استفاده شد. در شروع مرحله گرده افشانی، 12 بوته متوالی از خطوط کشت دو تا پنج هر کرت برداشت شد و ویژگی هایی نظیر تعداد برگ، شاخص سطح برگ، تعداد پنجه، ارتفاع بوته (از سطح خاک تا انتهای خوشه)، قطر ساقه (از سطح خاک)، وزن خشک برگ، ساقه و خوشه در آن ها اندازه گیری گردید. سطح برگ از حاصل ضرب طول در عرض برگ و در ضریب 797/0 محاسبه شد (Kelidrei و همکاران 2008). برای تعیین وزن خشک اندام های هوایی بوته، ابتدا هر اندام از بوته جدا و پس از خرد شدن، به تفکیک درون پاکت های کاغذی داخل آون تهویه دار با دمای 70 درجه سانتی گراد و به مدت 48 ساعت قرار داده شدند. نمونه ها بلافاصله پس از خروج از آون با ترازوی حساس وزن شدند. برای تعیین عملکرد علوفه تر، در مرحله شروع گرده افشانی از مساحت حدود 8  مترمربع هر کرت علوفه تر برداشت و بلافاصله توزین شد. برای تعیین عملکرد علوفه خشک، در مرحله شروع گرده افشانی 12 بوته از هر کرت برداشت و پس از خرد شدن، درون پاکت های کاغذی داخل آون تهویه دار با دمای 70 درجه سانتی گراد و به مدت 48 ساعت قرار داده شدند. نمونه ها بلافاصله پس از خروج از آون با ترازوی حساس وزن شدند. تجزیه و تحلیل داده های آماری با استفاده از نرم افزار SAS و مقایسه میانگین ها با آزمون چند دامنه ای دانکن در سطح احتمال پنج درصد انجام شد.

نتایج و بحث

تعداد برگ در بوته:اثر تراکم بوته بر تعداد برگ در بوته معنی دار نبود (جدول1). تعداد برگ در سورگوم مانند سایر غلات بستگی به ژنوتیپ، دما، شدت نور و فضای تغذیه ای گیاه دارد. به نظر می رسد تراکم های مورد مطالعه در حدی نبوده است که موجب تشدید رقابت بین بوته ها و درون بوته برای عوامل موثر بر رشد گردد (Saberi،Kazemi Arbat،Rahim Zadeh ، Moghadam وVali Zadeh،  1995، Doggett، 1998). اثر رقم بر تعداد برگ در بوته در سطح یک درصد معنی دار بود (جدول1). رقم شوگرگریز با میانگین 95/14 بیشترین و رقم اسپیدفید با میانگین2/12 کمترین تعداد برگ در بوته را داشتند (جدول  2). تعداد برگ در بوته در رقم شوگرگریز 54/22 درصد بیشتر از رقم اسپیدفید بود که می تواند به دلیل دیررس تر بودن رقم شوگرگریز باشد. ارقام دیررس تر به دلیل فصل رشد طولانی تر و تعداد گره بیشتر در مقایسه با ارقام زودرس تر تعداد برگ بیشتری تولید می کنند. زودرسی بیش از حد مطلوب (رقم اسپیدفید) موجب عدم استفاده از پتانسیل تولیدی محیط شده و از سوی دیگر به دلیل کوتاهی فصل رشد در شرایط کشت دوم، امکان ظهور پتانسیل تولیدی ارقام دیررس تر(رقم جامبو) وجود نداشته است. در نتیجه حد مطلوبی از زودرسی مد نظر می باشد. بر این اساس، رقم شوگرگریز که یک رقم متوسط رس است از پتانسیل تولیدی فصل رشد منطقه استفاده بهینه نموده است (Kelidrei و همکاران 2008 .، Jone و همکاران  1992).

شاخص سطح برگ: اثر تراکم بوته بر شاخص سطح برگ در سطح یک درصد معنی دار بود (جدول1). بیشترین شاخص سطح برگ با میانگین 757/7 در تراکم 266 هزار بوته در هکتار و کمترین شاخص سطح برگ با میانگین 487/4 در تراکم 88 هزار بوته در هکتار به دست آمد (جدول2). شاخص سطح برگ با افزایش تراکم از 88 به 266 هزار بوته در هکتار، 88/72 درصد افزایش یافت. برگ هامعمولا اندام اصلی فتوسنتز کننده می باشند و شاخص سطح برگ معیار مناسبی جهت تعیین ظرفیت گیاه از نظر تولید ماده خشک است. شاخص سطح برگ بستگی به تعداد برگ و سطح برگ دارد. با افزایش تراکم بوته به دلیل سایه اندازی بیشتر برگ ها روی یکدیگر، میزان نفوذ نور به درون جامعه گیاهی کاهش می یابد و در نتیجه برگ های پائین بوته زودتر زرد می شوند و تعداد برگ های سبز در بوته کاهش می یابد که نتیجه این امر کاهش شاخص سطح برگ در بوته است ولی افزایش تعداد بوته می تواند کاهش ایجاد شده در تک بوته را جبران نماید (Fouman Ojirlo، 2006 .، Abbas  و Al-Younis، 1998). اثر رقم بر شاخص سطح برگ در سطح یک درصد معنی دار بود (جدول1). رقم شوگرگریز با میانگین 840/6  بیشترین و رقم جامبو با میانگین 386/5 کمترین شاخص سطح برگ را داشتند (جدول2). شاخص سطح برگ در رقم شوگرگریز 27 درصد بیشتر از رقم جامبو بود که می تواند به دلیل افزایش تعداد برگ در بوته در رقم شوگرگریز باشد (Khalili Moheleh و همکاران  2007 .، Chaturuedi ،1992 ). تعداد پنجه در بوته: اثر تراکم بوته بر تعداد پنجه در بوته در سطح یک درصد معنی دار بود(1). بیشترین تعداد پنجه در بوته با میانگین 163/5 درتراکم 88 هزار بوته در هکتار و کمترین تعداد پنجه در بوته با میانگین 109/2 در تراکم 266 هزار بوته در هکتار به دست آمد(جدول2). تعداد پنجه در بوته با افزایش تراکم از 88 به 266 هزار بوته در هکتار، 15/59 درصد کاهش یافت. پنجه زنی در سورگوم تحت تاثیر هورمون های گیاهی، عوامل ژنتیکی و محیطی است. در بین عوامل محیطی، شدت و کیفیت نور به دلیل نقش آن در تجزیه و از بین بردن هورمون ها و تولید انرژی غذایی حائز اهمیت است. افزایش تراکم بوته باعث افزایش رقابت بین بوته ها و درون بوته برای عوامل محیطی از جمله نور و مواد فتوسنتزی می گردد. از سوی دیگر باعث کاهش میزان نفوذ نور در کنوپی گیاهی شده و در نتیجه تعداد پنجه در بوته کاهش می یابد (Sarikhani و Razmjo، 2007      .، Amano وSalazar، 1991). اثر رقم بر تعداد پنجه در بوته در سطح یک درصد معنی دار بود (جدول1). رقم اسپیدفید با میانگین 923/4 بیشترین و رقم شوگرگریز با میانگین 143/3 کمترین تعداد پنجه در بوته را داشتند (جدول2). تعداد پنجه در بوته در رقم اسپیدفید 63/56 درصد بیشتر از رقم شوگرگریز بود. واکنش ارقام سورگوم علوفه ای به افزایش تراکم بوته متفاوت است. کاهش تعداد پنجه در بوته در رقم شوگرگریز به دلیل ماهیت ژنتیکی و قطر ساقه ی بالای آن می باشد (Pak Nejad، 2001.، Ayub و همکاران    2003).

جدول 1-2-------

ارتفاع بوته: اثر تراکم بوته بر ارتفاع بوته در سطح یک درصد معنی دار بود(جدول1). بیشترین ارتفاع بوته با میانگین 7/170 سانتی متر در تراکم 266 هزار بوته در هکتار و کمترین ارتفاع بوته با میانگین 4/155 سانتی متر در تراکم 88 هزار بوته در هکتار به دست آمد (جدول2). ارتفاع بوته با افزایش تراکم از 88 به 266 هزار بوته در هکتار، 85/9 درصد افزایش یافت. با افزایش تراکم بوته نفوذ نور به درون جامعه گیاهی کاهش می یابد و باعث قرار گرفتن بخش های پائینی ساقه در سایه می گردد که این امر منجر به کاهش نسبی مقدار کلروفیل و طویل شدن ساقه برای جذب نور می گردد (Zamanian، 2000.،  Abbas و Al-Younis، 1998). اثر رقم بر ارتفاع بوته در سطح یک درصد معنی دار بود (جدول1). رقم شوگرگریز با میانگین 2/171 سانتی متر بیشترین و رقم جامبو با میانگین 149 سانتی متر کمترین ارتفاع بوته را داشتند (جدول2). ارتفاع بوته در رقم شوگرگریز 90/14 درصد بیشتر از رقم جامبو بود. ارتفاع بوته در ارقام دیررس تر در مقایسه با ارقام زودرس تر بیشتر است که می تواند به دلیل طول دوره رشد، تعداد برگ و تعدادگره بیشتر باشد. اما در این مطالعه به دلیل کوتاهی فصل رشد در شرایط کشت دوم امکان ظهور پتانسیل ارقام دیررس تر وجود نداشته است و این در حالی است که از پتانسیل بالقوه ارقام زودرس تراستفاده بهینه شده است (Fouman Ojirlo و همکاران 2007.، Berengue و Faci، 2001).

قطر ساقه: اثر تراکم بوته بر قطر ساقه در سطح یک درصد معنی دار بود(جدول1). بیشترین قطر ساقه با میانگین 332/2 سانتی متر در تراکم 88 هزار بوته در هکتار و کمترین قطر ساقه با میانگین 315/1 سانتی متر در تراکم 266 هزار بوته در هکتار به دست آمد (جدول2). قطر ساقه با افزایش تراکم از 88 به 266 هزار بوته در هکتار، 61/43 درصد کاهش یافت. با افزایش تراکم بوته، نفوذ نور به درون جامعه گیاهی کاهش می یابد که این امر باعث افزایش ارتفاع بوته می گردد و در صورتی که همراه با کاهش تجمع ماده خشک باشد منجر به کاهش قطر ساقه می گردد. از سوی دیگر، کاهش قطر ساقه در تراکم های بالاتر ممکن است به دلیل تغییراتی که در محل استقرار مواد آسیمیلاسیونی در قسمت های مختلف گیاهی اتفاق می افتد باشد (Pak Nejad، 2001 .، Maiti و همکاران 1994). اثر رقم بر قطر ساقه در سطح یک درصد معنی دار بود (جدول1). رقم شوگرگریز با میانگین 286/2 سانتی متر بیشترین و رقم اسپیدفید با میانگین 708/1 سانتی متر کمترین قطر ساقه را داشتند (جدول2). افزایش قطر ساقه در رقم شوگرگریز به دلیل ساختار ژنتیکی رقم، انطباق بهتر با فصل رشد در منطقه و تعداد برگ و شاخص سطح برگ بیشتر می باشد که این امر موجب افزایش سطح فتوسنتز کننده و تولید ماده خشک می گردد و در نتیجه منجر به افزایش ظرفیت ذخیره ای ساقه می شود (Fouman Ojirlo و همکاران  2007.، Artega و همکاران 1991).

وزن خشک برگ: اثر تراکم بوته بر وزن خشک برگ در سطح یک درصد معنی دار بود (جدول3). بیشترین وزن خشک برگ با میانگین 60 گرم در بوته و 81/873 گرم در مترمربع به ترتیب در تراکم 88 و 266 هزار بوته در هکتار و کمترین وزن خشک برگ با میانگین 85/32 گرم در بوته و 528 گرم در مترمربع به ترتیب در تراکم 266 و 88 هزار بوته در هکتار به دست آمد (جدول4). وزن خشک برگ در مترمربع با افزایش تراکم از 88 به 266 هزار بوته در هکتار، 36/65 درصد افزایش یافت. افزایش وزن خشک برگ در تراکم های بالاتر به دلیل افزایش تعداد برگ و در نتیجه سطح برگ می باشد که این امر باعث افزایش سطح فتوسنتز کننده و در نهایت افزایش وزن خشک برگ می گردد (Javai و همکاران  2008.، Dongi، Lin، Ander، Johnson و Hamilton، 1994). اثر رقم بر وزن خشک برگ در سطح یک درصد معنی دار بود(جدول3). بیشترین وزن خشک برگ با میانگین 75/50 گرم در بوته و 2/822 گرم در مترمربع مربوط به رقم شوگرگریز و کمترین وزن خشک برگ با میانگین 45/33  گرم در بوته و 9/541 گرم در مترمربع مربوط به رقم جامبو بود (جدول4). وزن خشک برگ در مترمربع در رقم شوگرگریز 73/51 درصد بیشتر از رقم جامبو بود که می تواند به دلیل افزایش تعداد برگ و شاخص سطح برگ در رقم شوگرگریز باشد (Kelidrei و همکاران 2008.، Tabosa و همکاران  1999).

وزن خشک ساقه: اثر تراکم بر وزن خشک ساقه در سطح یک درصد معنی دار بود(جدول3). بیشترین وزن خشک با میانگین 30/93 گرم در بوته و10/1045 گرم در مترمربع به ترتیب در تراکم 88 و 266 هزار بوته در هکتار و کمترین وزن خشک ساقه با میانگین 32/39 گرم در بوته و 04/821 گرم در مترمربع به ترتیب در تراکم 266 و 88 هزار بوته در هکتار به دست آمد (جدول4). وزن خشک ساقه در مترمربع با افزایش تراکم از 88 به 266 هزار بوته در هکتار، 29/27 درصد افزایش یافت. با افزایش تراکم بوته، وزن خشک ساقه در بوته به دلیل افزایش رقابت بین بوته ها و درون بوته برای عوامل محیطی موثر بررشد کاهش می یابد ولی افزایش تعداد بوته در واحد سطح از طریق استفاده کارآمد تر از عوامل رشد و ارتفاع بیشتر بوته برای جذب نور می تواند این کاهش را جبران نماید (Sarikhani و Razmjo، 2007.، Kelidrei و همکاران  2008.، Artega و همکاران 1991). اثر رقم بر وزن خشک ساقه در سطح یک درصد معنی دار بود (جدول3). بیشترین وزن خشک ساقه با میانگین 93/75 گرم در بوته و 1230 گرم در مترمربع مربوط به رقم شوگرگریز و کمترین وزن خشک ساقه با میانگین 26/43 گرم در بوته و 8/700 گرم در مترمربع مربوط به رقم جامبو بود (جدول4). وزن خشک ساقه در مترمربع در رقم شوگرگریز 51/75 درصد بیشتر از رقم جامبو بود که می تواند به دلیل افزایش تعداد برگ در بوته، شاخص سطح برگ، ارتفاع بوته، قطر ساقه و وزن خشک برگ در رقم شوگرگریز باشد (Fouman Ojirlo و همکاران  2007.، Chaturuedi، 1992).

وزن خشک خوشه: اثر تراکم بوته بر وزن خشک خوشه در سطح یک درصد معنی دار بود (جدول3). بیشترین وزن خشک خوشه با میانگین 49/5 گرم در بوته و 99/57 گرم در مترمربع به ترتیب در تراکم 88 و 266 هزار بوته در هکتار و کمترین وزن خشک خوشه با میانگین 18/2 گرم در بوته و 31/48 گرم در مترمربع به ترتیب در تراکم 266و 88 هزار بوته در هکتار به دست آمد (جدول4). با افزایش تراکم از 88 به 266 هزار بوته در هکتار، وزن خشک خوشه، 04/20 درصد افزایش یافت. در تراکم های بالا، کاهش کارآیی فتوسنتز و انتقال مواد فتوسنتزی از اندام ها به خوشه باعث کاهش وزن خشک خوشه در بوته می گردد، ولی افزایش تعداد بوته در واحد سطح به دلیل استفاده کارآمدتر از عوامل رشد، می تواند این کاهش را جبران نماید (Kasraei و همکاران .، Doggett، 1998). اثر رقم بر وزن خشک خوشه در سطح پنج درصد معنی دار بود(جدول3). بیشترین وزن خشک خوشه با میانگین 27/4 گرم در بوته و 1/69 گرم در مترمربع مربوط به رقم شوگرگریز و کمترین وزن خشک خوشه با میانگین 21/2 گرم در بوته و 8/35 گرم در مترمربع مربوط به رقم جامبو بود (جدول4). وزن خشک خوشه در مترمربع، در رقم شوگرگریز، 02/93 درصد بیشتر از رقم جامبو بود. ارقام زودرس تر در مقایسه با ارقام دیررس تر از شاخص برداشت بالاتری برخوردار می باشند. رقم شوگرگریز به دلیل هم زمانی مراحل رشدونمو با شرایط مساعد محیطی از فصل رشد منطقه استفاده کامل تری نموده است (Javai و همکاران  2008.، Ayub و همکاران  ، 2003).

عملکرد علوفه خشک: اثر تراکم بوته بر عملکرد علوفه خشک در سطح یک درصد معنی دار بود (جدول3). بیشترین عملکرد علوفه خشک با میانگین 76/19 تن در هکتار در تراکم 266 هزار بوته در هکتار و کمترین عملکرد علوفه خشک با میانگین 14 تن در هکتار در تراکم 88 هزار بوته به دست آمد (جدول4). عملکرد علوفه خشک با افزایش تراکم از 88 به 266 هزار بوته در هکتار، 14/41 درصد افزایش یافت. با افزایش تراکم بوته رقابت بین بوته ها و درون بوته برای عوامل محیطی موثر بر رشد به ویژه نور خورشید افزایش می یابد و از سوی دیگر موجب سایه اندازی بیشتر برگ ها روی یکدیگر می شود که این امر باعث کاهش تعداد برگ سبز، شاخص سطح برگ و در نتیجه کاهش سطح موثر فتوسنتز کننده و کارایی فتوسنتز می گردد. این در حالی است که برگ های پائین بوته که در سایه قرار دارند تقریبا معادل برگ هائی که نور کافی دریافت می کنند، تنفس می کنند، و سهم آن ها در ساختن مواد فتوسنتزی کم یا منفی است که نتیجه آن کاهش تولید مواد فتوسنتزی است. کاهش تولید مواد فتوسنتزی منجر به کاهش وزن خشک برگ، ساقه و خوشه و در نهایت وزن خشک کل بوته می گردد. با این حال افزایش تعداد بوته در واحد سطح می تواند کاهش وزن خشک در تک بوته را جبران نماید و باعث افزایش عملکرد علوفه خشک شود (Anagholi ،2001.، Khalili  Mohele  و همکاران2007.، Zamanian، 2000.، Berenguer وFaci، 2001). اثر رقم بر عملکرد علوفه خشک در سطح یک درصد معنی دار بود (جدول3). رقم شوگرگریز با میانگین 22/21 تن در هکتار، بیشترین و رقم جامبو با 80/12 تن در هکتار، کمترین عملکرد علوفه خشک را داشتند (جدول4). عملکرد علوفه خشک در رقم شوگرگریز 78/65 درصد بیشتر از رقم جامبو بود که می تواند به دلیل بالاتر بودن تعداد برگ در بوته، شاخص سطح برگ، ارتفاع بوته، قطر ساقه، وزن خشک برگ، ساقه و خوشه در رقم شوگرگریز باشد. افزایش عملکرد علوفه خشک در رقم شوگرگریز به دلیل ساختار ژنتیکی و سازگاری بهتر آن با فصل رشد منطقه می باشد (Kazemi Arbat،1996. Kasraei و همکاران  2002.، Damavandi و همکاران  2010 ).

جداول 3-4----------.