مقدمه

کشور ما برای تامین احتیاجات غذایی مردم به ناچار قسمتی از غلات، گوشت و لبنیات را از خارج وارد می‏‏کند.برای تامین احتیاجات فرآورده‌های دامی و متعادل ساختن تولید علوفه و غلات، لازم است بخشی از اراضی دیم به تولید علوفه اختصاص یابد. کشت و کار علوفه به روش‌های اصولی اخیراً در ایران مورد توجه قرار گرفته است، اما تاکنون مسائل به‏زراعی این محصول مخصوصاً نحوه تهیه زمین و کاشت که می‏تواند نقش شایانی در بالا بردن عملکرد محصول داشته باشد به طور جدی بررسی نشده است. از طرفی ماشک علوفه‌ای یکی از گیاهان لگومینوز و تثبیت کننده ازت هوا در خاک می‌باشد، از این رو تاثیر و کاربرد استفاده از گیاهان لگومینوز در تناوب زراعی دیم چه به صورت استفاده توام مرتع ـ  غله  و چه به صورت استفاده از محصول دانه قابل انکار نیست و در کشورهای پیشرفته سالهاست که این روش‌ها در شرایط دیم به کارگرفته شده و نتایج فوق‌العاده مطلوبی نیز داشته است و هدف آن کاهش سطح اراضی آیش، به حداقل ممکن و یا به طور کلی حذف آیش است. علوفه تولیدی در اراضی دیم از جهات مختلف حائز اهمیت است و می‌توان علوفه ر ابه‌ صورت کود سبز، چرای مزرعه‌ای، برداشت علوفه سبز، علوفه خشک برای ذخیره زمستانه و

1-    عضو هیئت علمی موسسه تحقیقات کشاورزی دیم

دانه تولیدی مورد استفاده قرار داد. در هر یک از حالت‌های فوق، علاوه بر ایجاد پوشش گیاهی در مزرعه و جلوگیری از فرسایش‌های آبی و بادی با برجای ماندن ته‌ساقه‌ها و ریشه ماشک علوفه‌ای که سرشار از کپسول یا گره‌های ازت می‌باشد، در تثبیت ازت خاک و افزایش مواد آلی آن نیز فوق‌العاده موثر است. با این اقدامات علاوه بر حاصلخیزی خاک‌ها، دامداری منطقه نیز رواج پیدا می‌کند و کود حیوانی‏کافی برای تقویت خاک‌های اراضی دیم فراهم می‌شود و افزایش حاصلخیزی خاک نیز سرعت پیدا می‏کند.

عوامل محدود کننده تولید علوفه

فقدان آگاهی کافی از نحوه تهیه زمین، تولید علوفه در دیم‌زارها را دچار مشکل کرده است. در صورت برخوردار نبودن زمین از آماده‌سازی مناسب، کاشت این محصول نیز گریبانگیر مشکلات عدیده می‌شود. در حال حاضر کشاورزان منطقه به صورت پراکنده و به روش‌های سنتی نسبت به کاشت علوفه در دیم‌زارها اقدام می‌کنند؛ در حالی‌که از تهیه زمین و کاشت مکانیزه آن غافل هستند. موارد ذکر شده و سایر عوامل سبب می‌شود که کشت و کار علوفه از موفقیت چندانی برخوردار نشود.      

اقدامات انجام گرفته در جهان و ایران

در کنتاکی اثرات روش بی‏خاک‏ورزی و خاک‏ورزی متداول بر میزان تبخیر و تعرق در محصول  علوفه بررسی و چنین گزارش شده است که میزان تبخیر ماهیانه رطوبت از خاک در روش بی‌خاک‌ورزی کمتر بوده و  میزان متوسط تبخیر سالیانه  15 سانتی‌مترکاهش نشان داده؛ در نتیجه مقدار آب بیشتری برای تعرق در دسترس گیاه قرار گرفته است. عملیات کم‌خاک‌ورزی در سال‌های اخیر و در سطح جهانی مورد توجه واقع شده و این امر از نظر عملی و از نظر اقتصادی امکان‌پذیر است. در آزمایشی عملکرد علوفه با شخم حداقل در سال‌های کم باران بیشتر از سال‌هایی با بارندگی فراوان بوده است. چنین نتایجی در رابطه با بهبود شرایط فیزیکی خاک، مقاومت کمتر خاک نسبت به نفوذ آب و فشردگی کمتر خاک بوده و اثرات غیرمستقیم آن شامل علف‌های هرز کمتر، رشد بیشتر ریشه‌ها، رشد رویشی بهتر و عدم ورس گیاهان می‏باشد. در آمریکا روش‌های بی‏خاک‏ورزی و خاک‏ورزی متداول به منظور آزادسازی ازت در خاک، بالا بردن ماده خشک تولیدی و تجزیه شیمیایی بقایای گیاهی به منظور تولید علوفه و پوشش مزرعه با گیاهان لگومینوز مورد بررسی قرار گرفت. در نتیجه میزان ازت آزاد شده از کل ازت موجود در خاک 126 کیلوگرم در هکتار شد و با استفاده از روش بی‏خاک‏ورزی 13 درصد و در روش خاک‏ورزی متداول 43 درصد بود. همچنین در اثر کشت علوفه با روش بی‏خاک‏ورزی کیفیت برگ‌های علوفه تولیدی افزایش و با ایجاد پوشش گیاهی مناسب از فرسایش خاک نیز جلوگیری به عمل آمد. در ایالت میشیگان آمریکا روش خاک‏ورزی، با سایر فاکتورهای تولید علوفه مورد مقایسه قرار گرفت و نتیجه گرفته شد که خاک‏ورزی با مالچ کلشی اقتصادی‌ترین سیستم خاک‏ورزی برای تولید علوفه بوده و این سیستم خاک‏ورزی هزینه‌های کارگری، سوخت و استهلاک ماشین‌ها را 30  درصد کاهش داده و انجام بموقع عملیات کشاورزی را در یک دوره کوتاه امکانپذیر ساخته است. در بلغارستان بررسی روش‌های مختلف خاک‏ورزی در تناوب گندم - علوفه نشان داد که استفاده از هرس بشقابی بعد از انجام شخم اصلی در مقایسه با کشت مستقیم، جمعیت علف‌های هرز را به اندازه 20-10  درصد کاهش داده و ماده خشک تولیدی علوفه را 8-7  درصد افزایش داد.

اقدامات و توصیه‌های لازم برای کاشت اصولی علوفه

در طول ده سال گذشته در موسسه تحقیقات کشاورزی دیم بررسی‌های زیادی در مورد کشت مخلوط ماشک با جو، عمق کشت علوفه و روش تهیه زمین در تناب علوفه گندم و بالعکس انجام گرفته است. ارقام مختلف ماشک علوفه‌ای برای کاشت در اراضی دیم توسط موسسه تحقیقات کشاورزی دیم معرفی و در زمینه اصول صحیح تهیه زمین و کاشت آن اقدامات موثری انجام گرفته است. از ارقام معرفی شده علوفه می‌توان ماشک علوفه‌ای بهاره به نام رقم مراغه و ماشک علوفه‌ای پاییزه به نام  رقم گل‌سفید را نام برد.

 مناسب‌ترین روش خاک‌ورزی برای تولید ماشک، استفاده از گاوآهن قلمی در پاییز و استفاده از هرس بشقابی (دیسک) و سپس کاشت مکانیزه توسط بذرکارهای رایج در کشور است. ماشک علوفه‌ای پاییزه را می‌توان در اوایل پاییز همانند گندم در حالت خشک، کاشت نمود تا اینکه هیچگونه لطمه‌ای به خصوصیات فیزیکی خاک وارد نشود. روش کشت و کار فوق‌الذکر در منطقه مراغه، هم در شرایط تحقیقاتی و هم در شرایط زارعان منجر به افزایش رطوبت

گاوآهن قلمی مناسب برای خاک‌ورزی اولیه و تهیه بستر برای کاشت ماشک علوفه‌ای

کاشت مکانیزه ماشک با بذرکار مناسب و رایج در کشور

خاک، اندازه‌گیری شده در مراحل مختلف رشد و نمو ماشک گردید، به طوری که میزان رطوبت وزنی موجود در خاک در روش مورد اشاره و در مرحله گل‌دهی ماشک در اعماق 15 – 0، 30 – 15 و 45 – 30 سانتی‌متر به ترتیب 90/24، 67/26 و 04/28 درصد بود و از نظر تولید علوفه تر و علوفه خشک، به ترتیب دارای عملکرد 5393 و 3190 کیلوگرم در هکتار بود. کاه و کلش نهایی و دانه تولیدی به ترتیب با 3245 و 1121  کیلوگرم در هکتار نسبت به روش‌های دیگر بیشترین عملکرد را داشت.

پیشنهادها

1- در تناوب قرار گرفتن ماشک با غلات

2- انجام خاک‌ورزی با گاوآهن قلمی در پاییز و استفاده از هرس بشقابی

3- کاشت مکانیزه ماشک توسط بذرکارهای رایج در کشور

4- آموزش بهره‌برداران کشاورزی با اصول صحیح کشت و کار ماشک علوفه‌ای

5- تکثیر و تامین بذور ماشک بهاره و پاییزه توسط مراجع تولید و توزیع بذر

6- اجرای روش توصیه شده برای مناطق سردسیر کشور