شناسایی عوامل مؤثر بر عملکرد و سودآوری زراعت سیب‌زمینی در استان آذربایجان شرقی

در زراعت سیب‌زمینی در استان آذربایجان شرقی وجود عملکرد بالا لزوماً به معنی درآمد بیش‌تر نیست و عملکرد و قیمت هم‌زمان در تعیین میزان بازدهی اقتصادی نقش‌آفرینی می‌کنند. بررسی داده‌های اقتصادی تولیدکنندگان سیب‌زمینی در شهرستان‌های بستان‌آباد، تبریز، سراب و عجب‌شیر بیانگر نکات مدیریتی زیر می‌باشد:

1. تفاوت‌های موجود در میزان مصرف نهاده‌ها در شهرستان‌های مختلف آذربایجان شرقی لزوماً بر میزان عملکرد سیب‌زمینی تأثیرگذار نمی‌باشند.
2. در مجموعه نهاده‌های مصرفی مورد مطالعه، تنها بین اختلاف میزان مصرف کود حیوانی و علف‌کش با عملکرد ارتباط مثبتی مشاهده می‌شود. انتظار می‌رود با افزایش میانگین مصرف این نهاده‌ها در سطح شهرستان‌های بستان‌آباد، تبریز و سراب بتوان عملکرد در هکتار را افزایش داد.
3. عملکرد سیب‌زمینی در شهرستان عجب‌شیر به‌طور قابل‌توجهی بیش‌تر می‌باشد ولی این مزیت لزوماً به معنی درآمد و سود بیش‌تر نیست. این مزیت شهرستان در زراعت سیب‌زمینی به‌دلیل کاهش قیمت و نبود تمهیدات لازم برای مدیریت قیمت با افت قیمت به منافع اقتصادی تبدیل نمی‌شود. به‌عبارت‌ دیگر استعداد شهرستان تبدیل به درآمد نمی‌شود.
4. در شهرستان‌های مورد مطالعه، عملکرد بیش‌تر با قیمت فروش کم‌تر همراه می‌باشد. این موضوع بیانگر این واقعیت است که فعالیت‌های معطوف به افزایش عملکرد (تولیدمحوری) چنان‌چه با مدیریت قیمت، بازار و بازاریابی همراه نباشند به افزایش درآمد منجر نخواهند شد و لازم است در برنامه‌های ارتقاء عملکرد به موضوع بازار و بازاریابی نیز توجه شود.
5. شهرستان‌های عجب‌شیر و سراب دارای مزیت تولیدی و شهرستان‌های بستان‌آباد و تبریز دارای مزیت قیمتی می‌باشند، به‌عبارت ‌دیگر زارعین گروه نخست افت قیمت را با عملکرد بیش‌تر و گروه دوم کاهش عملکرد را با قیمت بیش‌تر جبران می‌کنند. بنابراین از لحاظ بازار، هر دو گروه فعالیت اقتصادی توجیه‌پذیری دارند با آن‌که ریشه توجیه‌پذیری آن‌ها متفاوت می‌باشد. البته دلایل دیگری مانند: نزدیکی یا دوری از بازارهای مصرف نیز می‌تواند در قیمت دریافتی بهره‌برداران تأثیرگذار باشد.
6. توسعه فعالیت‌های بازاریابی و تقویت زنجیره ارزش با بهبود قیمت، بیش‌تر به نفع گروه با عملکرد بیش‌تر و قیمت پائین‌تر خواهد بود.
7. گروه با عملکرد پائین‌تر و قیمت بیش‌تر به نسبت از نهاده کم‌تری استفاده می‌کنند. این موضوع در خصوص مصرف علف‌کش محسوس‌تر می‌باشد.

سیب‌زمینی بخش قابل‌توجهی از تولیدات زراعی کشور و همین‌طور مصرف نهاده‌ها را به خود اختصاص داده است. در سال زراعی 1400-1399 از مجموع 70/5 میلیون تن محصول زراعی تولیدی کشور، 3/9 میلیون تن مربوط به تولید سیب‌زمینی بوده است. این محصول به‌ترتیب 5/5 و 26/5 درصد کل محصولات زراعی و سبزیجات را شامل شده و نقش قابل‌توجهی در تأمین امنیت غذایی کشور دارد. حدود چهار درصد سیب‌زمینی کشور یعنی 152/1هزار تن در استان آذربایجان شرقی تولید می‌شود (3). این در حالی است که در سال زراعی 98-1397 میزان تولید سیب‌زمینی استان آذربایجان شرقی، 251/3 هزار تن بوده است. در همین دوره سطح زیرکشت سیب‌زمینی در استان آذربایجان شرقی  از 7,493 هکتار به 4,574 هکتار کاهش یافته است. در همین سال مجموع تولید شهرستان‌های مورد مطالعه در این پژوهش یعنی بستان‌آباد، تبریز، سراب و عجب‌شیر در کل 7 /189هزار تن یعنی 75/5 درصد کل تولید استانی بود (2). مطالعه چرخ‌تابیان و همکاران (۱۴۰۱) نشان داد که سرمایه‌بر بودن راه‌اندازی صنایع تبدیلی و تکمیلی، عدم سوددهی، ناتوانی مالی کشاورز در تبلیغ محصول سالم‌تر، بالا بودن هزینه احداث سردخانه، بالا بودن هزینه حمل‌ و نقل، نفع اقتصادی دولت در پیگیری راهبرد تولید محوری، سخت‌گیری صدور مجوز تأسیس سردخانه در شهرک صنعتی، سخت بودن صادرات مستقیم، سهم قابل‌توجه دلالی در قیمت نهایی، عدم بسته‌بندی متفاوت برای کشورهای مختلف، فروش به‌صورت مخلوط و فله در بازار داخل، استفاده کم از فضای مجازی برای فروش و حضور پیله‌ورها برای صادرات از جمله موانع بازاریابی محصول سیب‌زمینی می ­باشند (1). موضوع مورد توجه در این مطالعه بررسی ارتباط میان عملکرد، قیمت و درآمد زراعت سیب‌زمینی در شهرستان‌های عمده تولیدی آن در استان آذربایجان شرقی می‌باشد و به این مهم توجه می‌شود که اختلاف عملکردی موجود در سطح استان باعث تغییرات درآمدی می‌شود یا خیر؟ و چگونه تغییرات قیمتی در این میان نقش‌آفرینی می‌کند؟