| تعداد نشریات | 286 |
| تعداد نشریات سازمان | 84 |
| تعداد شماره‌ها | 2,932 |
| تعداد مقالات | 33,086 |
| تعداد مشاهده مقاله | 43,735,455 |
| تعداد دریافت فایل اصل مقاله | 20,247,784 |
سنجش تابآوری اجتماعی - فرهنگی محیط‌های روستایی در معرض خطر سیلاب با استفاده از روش TOPSIS | ||
| پژوهش های آبخیزداری | ||
| مقالات آماده انتشار، پذیرفته شده، انتشار آنلاین از تاریخ 28 اسفند 1403 | ||
| نوع مقاله: پژوهشی | ||
| شناسه دیجیتال (DOI): 10.22092/wmrj.2025.368104.1610 | ||
| نویسندگان | ||
| امین صالح پور جم* 1؛ نورالدین رستمی2؛ شکوفه عبدالی3؛ جمال مصفایی4 | ||
| 1دانشیار، پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری، سازمان تحقیقات آموزش و ترویج کشاورزی، تهران، ایران | ||
| 2گروه مرتع و آبخیزداری، دانشکده کشاورزی، دانشگاه ایلام، ایران | ||
| 3دانشجوی کارشناسی ارشد آبخیزداری، گروه مرتع و آبخیزداری، دانشکده کشاورزی، دانشگاه ایلام، ایلام، ایران | ||
| 4دانشیار، پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری، سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی، تهران، ایران. | ||
| چکیده | ||
| چکیدۀ مبسوط مقدمه و هدف طی دهه‌های اخیر، توسعه‌ای ناپایدار، سبب‌ساز ظهور و بروز انواع بحران‌ها و مخاطرات زیست‌محیطی در گستره آبخیزهای کشور شده است. به‌طور خاص، رخداد سیل نیز ازجمله پدیده‌هایی است که تحت تأثیر این توسعه ناپایدار و اثرات تغییر اقلیم، شکلی تشدیدی را در دهه‌های اخیر در مناطق شهری و روستایی کشور به خود گرفته است. این مسئله منجر به رخداد انواع خسارت‌های جانی، اجتماعی، اقتصادی و زیست‌محیطی، در گستره آبخیزهای کشور شده است. بر این اساس، سنجش ابعاد مختلف تابآوری جوامع شهری و روستایی در معرض خطر سیلاب و نیز شناسایی راهبردهای افزایش تابآوری در برابر سیل، گامی اصولی برای مدیریت این پدیده به‌خصوص در فرایند مدیریت جامع آبخیز است. در این مطالعه، اقدام به سنجش نسبی و مطلق پتانسیل تابآوری اجتماعی – فرهنگی جوامع محلی در معرض خطر سیلاب در مرزبندی واحدهای هیدرولوژیک حوزه آبخیز سنگ سفید با استفاده از روش تصمیم‌گیری چند شاخصه TOPSIS شد. مواد و روش‌ها در این مطالعه، نخست اقدام به شناسایی شاخص‌های سنجش تابآوری اجتماعی – فرهنگی، مبتنی بر مرور منابع و مطالعات کتابخانه‌ای، مصاحبه با کارشناسان و نیز بازدیدهای میدانی و مصاحبه با ساکنان شد. سپس، به‌منظور تعیین کمیت شاخص‌های سنجش تابآوری اجتماعی – فرهنگی در وضعیت کنونی منطقه، مبتنی بر روش کدگذاری چندپاسخی، متغیرهای پرسش‌نامه از نوع متغیرهای ترتیبی کیفی و منطبق با طیف لیکرت (خیلی کم (1)، کم (2)، متوسط (3)، زیاد (4) و خیلی زیاد (5)) در نظر گرفته شد و از ساکنان منطقه پس از سنجش روایی و پایایی پرسش‌نامه، نظرسنجی به عمل آمد. در این ارتباط، روایی ابزار اندازه‌گیری به تائید گروه خبره رسید. هم‌چنین، از روش آلفای کرونباخ به‌منظور محاسبه میزان پایایی یا قابلیت اعتماد ابزار اندازه‌گیری استفاده شد. هم‌چنین در این پژوهش، واحد نمونه، خانوار روستایی در نظر گرفته شد و به‌منظور محاسبه حجم نمونه از فرمول کوکران مبتنی بر تعداد خانوار روستایی واقع در هر واحد هیدرولوژیک استفاده شد. درنهایت، اقدام به سنجش نسبی و مطلق پتانسیل تابآوری اجتماعی – فرهنگی جوامع محلی در معرض خطر سیلاب در مرزبندی واحدهای هیدرولوژیک حوزه آبخیز سنگ سفید با استفاده از روش تصمیم‌گیری چند شاخصه TOPSIS، با و بدون دخالت دادن دو گزینه فرضی در قالب کمینه و بیشینه مقادیر پتانسیل تابآوری (به ترتیب با مقادیر متوسط 1 و 5 مرتبط با کلیه شاخص‌ها در واحدها) شد. نتایج و بحث در این مطالعه، 11 شاخص به‌عنوان گویه‌های اصلی سنجش تابآوری محیط‌های روستایی در معرض خطر سیلاب شناسایی شد. هم‌چنین، حجم نمونه مبتنی بر فرمول کوکران تعداد 663 نمونه به دست آمد. علاوه بر این، مقدار آلفای کرونباخ 832/0 محاسبه شد که بیانگر میزان پایایی خوب ابزار اندازه‌گیری است. نتایج نشان می‌دهد که شاخص‌های V1 (میزان مسئولیت‌پذیری و مشارکت افراد محلی) و V4 (شناخت ساکنان جامعه محلی از یکدیگر) به ترتیب، بیشینه و کمینه اهمیت را در سنجش تابآوری اجتماعی – فرهنگی در قیاس با سایر شاخص‌ها از دیدگاه کارشناسان به خود اختصاص داده‌اند. هم‌چنین، شاخص‌های V1، V6 (سطح دانش جامعه محلی از مقوله سیل و اقدامات لازم)، V9 (میزان حس تعلق ساکنان به منطقه)، V11 (میزان اعتماد جامعه محلی به سیاست‌ها و برنامه‌های مسئولان) و V8 (میزان اعتماد جامعه محلی به خدمت‌رسانی عادلانه نهادهای متولی در مواقع بحران و پس از آن) پنج اولویت نخست را ازنظر اهمیت به خود اختصاص داده‌اند. هم‌چنین، نتایج نشان می‌دهد که دامنه مقادیر نزدیکی نسبی به راه‌حل ایده‌آل مثبت و منفی به ترتیب از 80/0 تا 20/5 و 98/1 تا 90/5 متغیر است. هم‌چنین، دامنه مقادیر نمایه TOPSIS از 28/0 تا 88/0 تغییر می‌کند. دامنه وسیع نمایه TOPSIS، نشان‌دهنده حضور واحدهای با پتانسیل متفاوت تابآوری در برابر سیلاب در منطقه موردمطالعه است. در این ارتباط، نتایج نشان می‌دهد که واحدهای S-int2 و S9 به ترتیب با دارا بودن مقادیر Ri برابر با 28/0 و 88/0، کمینه و بیشینه مقدار تابآوری در برابر سیلاب را به خود اختصاص داده‌اند. بر این اساس، از مجموع مساحت محیط‌های روستایی در معرض خطر سیلاب در مرزبندی واحدهای هیدرولوژیک منتخب، 4/6669 هکتار (41/73 درصد) دارای پتانسیل تابآوری متوسط، 5/732 هکتار (06/8 درصد) دارای پتانسیل تابآوری زیاد و 7/1682 هکتار (52/18 درصد) دارای پتانسیل تابآوری خیلی زیاد است. نتیجه‌گیری و پیشنهادها نتایج شان‌دهنده اهمیت متفاوت میان 11 شاخص شناسایی‌شده برای سنجش تابآوری است به‌طوری‌که شاخص‌های V1 (میزان مسئولیت‌پذیری و مشارکت افراد محلی) و V4 (شناخت ساکنان جامعه محلی از یکدیگر) به ترتیب، بیشینه و کمینه اهمیت را در سنجش تابآوری اجتماعی – فرهنگی در قیاس با سایر شاخص‌ها از دیدگاه کارشناسان به خود اختصاص داده‌اند. در این مطالعه، روش TOPSIS برای سنجش و اولویت‌بندی نسبی میزان تابآوری محیط‌های روستایی در معرض خطر سیلاب در مرزبندی واحدهای هیدرولوژیک و نگاشت پتانسیل مطلق تابآوری واحدها استفاده شد و برای مطالعات آتی پیشنهاد شد. نگاشت پتانسیل تابآوری محیط‌های روستایی در معرض خطر سیلاب در مرزبندی واحدهای هیدرولوژیک آبخیز سنگ سفید، نشان‌دهنده حضور انواع واحدهای دارای پتانسیل تابآوری متوسط، زیاد و خیلی زیاد در این حوضه است. بر این اساس، برنامه‌ریزی برای ارتقاء پتانسیل تابآوری آن‌ها، به‌خصوص با کاربست روش‌های ساختاربندی مسئله از قبیل SWOT و DPSIR، قویا پیشنهاد می‌شود. علاوه بر این، استفاده از انواع فنون تعیین اهمیت یا اوزان شاخص‌ها در ترکیب با سایر روش‌های تصمیم‌گیری چندشاخصه، برای مطالعات آتی سنجش تابآوری پیشنهاد می‌شود. هم‌چنین، زمان‌بر بودن نظرسنجی از ساکنان حوضه، چالش‌برانگیزترین مسئله در پژوهش جاری بود. | ||
| کلیدواژه‌ها | ||
| پتانسیل تابآوری؛ تصمیم‌گیری چندشاخصه؛ جامعه محلی؛ راه‌حل ایده‌آل؛ ماتریس تصمیم | ||
| عنوان مقاله [English] | ||
| Measuring socio-cultural resilience of rural environments exposed to flood risk using the TOPSIS method | ||
| نویسندگان [English] | ||
| Amin Salehpour Jam1؛ Noredin Rostami2؛ Shokoufeh Abdali3؛ Jamal Mosaffaie4 | ||
| 1Associate Professor, Soil Conservation and Watershed Management Research Institute, Agricultural Research, Education and Extension Organization (AREEO), Tehran, Iran | ||
| 2Department of Range and Watershed Management, Faculty of Agriculture, Ilam University, Iran | ||
| 3M.Sc. student of Watershed Science and Engineering, Department of Rangeland and Watershed Management, Faculty of Agriculture, Ilam University, Ilam, Iran | ||
| 4Associate Professor, Soil Conservation and Watershed Management Research Institute (SCWMRI), Agricultural Research, Education and Extension Organization (AREEO), Tehran, Iran. | ||
| چکیده [English] | ||
| Extended Abstract Introduction and Goal In recent decades, unsustainable development has caused various crises and environmental hazards in the country's watersheds. In particular, the occurrence of floods is one of the phenomena that, under the influence of this unstable development and the effects of climate change, has intensified in recent decades in the urban and rural areas of the country. This issue has led to types of human, social, economic, and environmental losses in the country's watersheds. Based on this, measuring the different dimensions of the resilience of urban and rural communities at risk of flooding and also identifying strategies to increase resilience is a fundamental step to manage this phenomenon, especially in the process of integrated watershed management. In this study, the relative and absolute measurement of the socio-cultural resilience potential of local communities at risk of flooding in the hydrological units of the Sang Sefid watershed was carried out using the TOPSIS multi-attribute decision-making method. Materials and Methods In this study, first, indicators of socio-cultural resilience were identified, based on the literature review, interviews with experts, as well as field visits and interviews with residents. Then, to quantify the indicators of socio-cultural resilience in the current state of the region, based on the multiple-response coding method, the variables of the questionnaire are qualitative ordinal variables according to the Likert scale (very low (1), low (2), moderate (3), high (4) and very high (5)) were considered. A survey was conducted among the residents of the region after checking the validity and reliability of the questionnaire. In this regard, the validity of the questionnaire was approved by the expert group. Also, Cronbach's alpha method was used to calculate the reliability of the measurement tool. Also, in this study, the sample unit was a rural household. Cochran's formula was used to calculate the sample size based on the number of rural households in each hydrological unit. Finally, to measure the relative and absolute potential of socio-cultural resilience of local communities at risk of flooding in the hydrological units of the Sang Sefid watershed using the TOPSIS method, with and without the intervention of two hypothetical alternatives in the form of minimum and maximum values of resilience potential (respectively with average values of 1 and 5 related to all indicators in units). Results and Discussion In this study, 11 indicators were identified as the main items for measuring the resilience of rural environments at risk of flooding. Also, the sample size based on Cochran's formula was calculated as 663 samples. In addition, the value of Cronbach's alpha was calculated as 0.832, which indicates the good reliability of the measurement tool. The results show that indicators V1 (The level of responsibility and participation of the local community) and V4 (The level of familiarity of local community residents with each other) respectively have the most and least importance in measuring socio-cultural resilience in comparison with other indicators from the viewpoint of experts. Also, indicators V1, V6 (The level of knowledge of the local community about flood and necessary measures), V9 (The sense of belonging of the residents to the region), V11 (The level of trust of the local community in the policies and programs of the authorities) and V8 (The level of trust of the local community in the fair service of the custodian institutions in times of crisis and after) have the first five priorities. Also, the results show that the range of values of relative closeness to the positive and negative ideal solution varies from 0.80 to 5.20 and 1.98 to 5.90, respectively. Also, the range of TOPSIS index values varies from 0.28 to 0.88. The wide range of the TOPSIS index indicates the presence of units with different flood resilience potentials in the studied area. In this regard, the results show that S-int2 and S9 units have the minimum and maximum resilience values with Ri values equal to 0.28 and 0.88, respectively. Based on this, from the total area of rural environments at risk of flooding in selected hydrological units, 6669.4 hectares (73.41%) have moderate resilience potential, 732.5 hectares (8.06%) have high resilience potential, and 1682.7 hectares (18.52%) have very high resilience potential. Conclusion and Suggestions The results show the different importance among the 11 indicators identified for measuring resilience so that indicators V1 and V4 respectively have the maximum and minimum importance in measuring socio-cultural resilience in comparison with other indicators from the point of view of experts. In this study, the TOPSIS method was used to measure and prioritize the relative resilience of rural environments at risk of flooding in hydrological units and to map the absolute resilience potential of the units. It was also suggested for future studies. Mapping the resilience potential of rural environments exposed to flood risk in the hydrological units of the Sang Sefid watershed shows the presence of various units with moderate, high, and very high resilience potential in this watershed. Based on this, planning to improve their resilience potential, especially by applying problem structuring methods such as SWOT and DPSIR, is strongly suggested. In addition, the use of various techniques for determining the importance or weights of indicators in combination with other multi-attribute decision-making methods is suggested for future studies of resilience measurement. Also, the time-consuming survey to fill the questionnaire by the watershed residents was the most challenging issue in the current study. | ||
| کلیدواژه‌ها [English] | ||
| Decision matrix, ideal solution, local community, multi-attribute decision-making, resilience potential | ||
| مراجع | ||
|
| ||
|
آمار تعداد مشاهده مقاله: 55 |
||